اولویتِ ما نظارت بر محتوا و کیفیتِ آثار است

ایرانیانی که در نیم قرن اخیر زاده شده اند نام دکتر علی شریعتی را قطعا شنیده اند، این افراد شاید هیچ کدام از آثار دکتر شریعتی را نخوانده باشند اما از او با احترام یاد می کنند، شرایط در میان نخبگان کشور اما به گونه ای دیگر است بسیاری از روشنفکران و نخبگان این سرزمین نسبت به شریعتی نگاه افراطی داشته اند، برخی او را بت عیار خود نموده اند و برخی وی را…

فرصت را مغتنم دانستم تا گفتگویی پیرامون فعالیت های بنیاد فرهنگی دکتر شریعتی با دکتر احسان شریعتی در دفتر بنیاد داشته باشم .

ج : بنیاد فرهنگی دکتر شریعتی در سال ۷۷ تاسیس شده و مجوز فعالیت گرفته است و وظیفه اصلی‌اش تنظیم و نشر آثار شریعتی است. این وظایف در حقیقت در ادامه همان فعالیت‌هایی است که حسینیه ارشاد پیش از انقلاب مدیریت آن را برعهده داشت و پس از انقلاب نیز «دفتر تدوین و تنظیم مجموعه آثار شریعتی» با نظارت همسر ایشان آن‌را ادامه داد. بنیاد فرهنگی دکتر شریعتی اما در سال ۷۷ تاسیس شده است. حسینیه ارشاد در همان سال‌های اولیه دهه پنجاه تنظیم سخنرانی‌های شریعتی و تبدیل آنها را به جزوات برعهده داشت و با نظارت شریعتی در اسرع وقت سخنرانی‌ها را در اختیار دانشجویان می‌گذاشت. بعد از این‌که شریعتی ممنوع‌القلم شد (از سال ۵۳ به بعد) این جزوات با نام های مستعار مزینانی، خراسانی، سبزواری، پایدار و…در سطح کشور و با تیراژ بالا چاپ می شد. بعد از شهادت دکتر در سال ۵۶ تا پیروزی انقلاب، هفت جلد از آثار شریعتی توسط حسینیه ارشاد در خارج از کشور و تحت نظارت مرحوم دکتر حبیبی و با حمایت انجمن‌های اسلامی اروپا و آمریکا به چاپ رسید. با پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ مسئولیت تدوین وتنظیم آثار شریعتی برعهده خانواده قرار گرفت و با نظارت خانم پوران شریعت رضوی، مادرم نشر پیدا کرد. امروز این مجموعه آثار به 35 جلد رسیده است. تقریبا تمامی آثار چاپ شده است (به جز دفتر اشعار شریعتی و شاید چند نامه و متون و درسگفتارهایی که پراکنده شده‌اند). این مجموعه‌ها شامل کلیه نوشته‌ها، درس‌گفتارها، آثار صوتی و نامه ها و ترجمه‌های دکتر شریعتی است. این سی و پنج جلد بر اساس موضوعات دسته بندی شده است و کلیه نوشته‌ها و سخنرانی‌ها را به شکل تماتیک جمع آوری شده‌اند. این کار بر اساس نیاز آن دوره بود. ضروری بود که هر چه سریع تر آثار شریعتی به چاپ برسد و در اختیار همگان قرار بگیرد و به خصوص از وضعیت پراکنده خارج شود. البته نقص این نوع دسته‌بندی این بود که برخی عناوین مشهور و شناخته شده شریعتی تحت نام های کلی تر پنهان می ماند و ناشناخته برای آنهایی که با آثار او آشنا نبودند.

ج : بله اگر تا دیروز ضرورت جلو گیری از پراکندگی باعث شد که به سمت جمع آوری موضوعی آثار رفته شود، امروز نسل جدید را باید با نشر تک سخنرانی های شریعتی و نام‌های آشنا برای نسل قبلی به مطالعه شریعتی ترغیب کرد تا بعد به سراغ مجموعه آثار برود. علاوه بر اینها چاپ کنفرانس ها و سخنرانی های شریعتی نه به صورت مجموعه آثار بلکه به صورت مجزا، حجم کمتری دارد و بیشتر در حوصله این نسل کم‌حوصله قرار دارد. به این ترتیب با تیترهای اولیه آثار هم آشنا می شود. و دست آخر اینکه ارزان تر هم هست و در دسترس.

ج : تا کنون به چندین نوع: همانطور که اشاره شد. پس از انقلاب، ضرورتاَ به شکل مجموعه آثار و بر اساس موضوعات مشترک. در سالهای اخیر چاپ متون وآثار به شکل تفکیک شده و در حقیقت بازگشت به تیپ نشز آثار شریعتی در زمان حیاتش و آن هم از سر ضرورت تغییر مخاطب. در حال حاضر در کنار این نوع آثار که به چاپ می رسد و غالباً تحت نظارت بنیاد، خود بنیاد فرهنگی هم به شکل کلکسیونی و بر اساس همان تقسیم‌بندی «اسلامیات، کویریات و اجتماعیات» آثار شریعتی یک سلسله از نوشته ها و سخنرانی ها رابه بازار فرستاده است، با ویرایش جدید و توضیحات و رفرانس های دقیق تر. از دیگر اقدامات بنیاد چاپ دیجیتالی آثار دکتر بوده است. در این لوح فشرده تمام 36 جلد مجموعه آثار شریعتی قرار داده شده و امکان جستجو را برای هر پژوهشگری آسان کرده است . این جستجوها می تواند بر اساس کلیدواژه، دوره تاریخی اثر و نوع اثر صورت بگیرد. تک‌تک نوشته ها شناسنامه دارند و تاریخ . همین‌کار با آثار صوتی شریعتی نیز در دستور کار است و تا کنون نود درصد از اصوات پاکسازی شده اند و به زودی به بازار خواهند رفت. بنیاد فرهنگی شریعتی علاوه بر این همه سایت اینترنتی نسبتاً کاملی نیز دارد که به نوعی سایتی است آرشیوی و در عین حال منعکس‌کننده اظهارنظرات و نقد و بررسی های امروزی صاحبنظران نیز هست.

ج : تقریباً عمده آثار شریعتی تا سال ۱۳۶۷ به چاپ رسیده است و در آن سالها سریعتر از این نمی‌شد اقدام به چاپ کرد، با توجه به محدودیت های امکاناتی. در ثانی، با توجه به اینکه بیشتر آثار شریعتی به شکل کنفرانس و سخنرانی بوده است و این صداها نیز در بازار موجود است و همیشه امکان مقایسه میان صوت و متن وجود دارد تا معلوم شود چه چیزی حذف شده. برخی تفاوت ها میان متون چاپ شده و صوت به ضرورت های ویراستاری بر می گردد؛ و حذف نشده بلکه جا به جا شده. کتابهایی که تحت عنوان مجموعه آثار به رفته با نظارت دقیق خانواده بوده است و حذفی صورت نگرفته. خانواده شریعتی با وسواس زیاد همه آثار شریعتی را به چاپ رسانده اند و نیز سخنرانی ها را از صدر انقلاب تا کنون به بازار فرستاده اند تا امکان کنترل و مقایسه توسط خود مردم و مخاطبان شریعتی وجود داشته باشد. حتی عکس‌های شریعتی را به چاپ رسانده‌ایم، که گاه با خود واکنش هایی را نیز به همراه داشته ‌است.

ج : پنج جلد از آثار دکتر در دهه شصت ممنوع چاپ بود که در دوران اصلاحات اجازه انتشار یافت. چنانکه اشاره کردم برخی از آثار به شکل مجزا اجازه انتشار پیدا نمی‌کنند (مثلاً تخصص)، اما ادغام‌شده در مجموعه آثار به چاپ می رسند. با توجه به این که امروزه آثار دکتر در دسترس همگان است ممیزی تازه‌ای نمی‌تواند موجب کنترل چاپ اثر شود.

ج : خیر. نه. به جز همان تیترهایی که به شکل مجزا اجازه نشر پیدا نمی‌کنند.

ج : ترجمه آثار شریعتی از همان سالهای آغازین انقلاب شروع شد. به زبان عربی و ترکی و چند عنوان به زبان انگلیسی. در سالهای اول انقلاب، به خصوص تا 60 گاه ابتکار این ترجمه ها با سفارت ها بود، اما این روند از آغاز دهه شصت قطع شد. و ابتکار ترجمه ها به دست انتشاراتی های ترکی و عربی افتاد. مثلاً در ترکیه بعد از اینکه ترجمه‌های پراکنده ای از اثار شریعتی شروع شد، چند انتشاراتی مانند فجر طی دوازه سال اخیر ترجمه کلیه مجموعه آثار شریعتی را برعهده گرفت و پارسال هم اختتام این پروژه را جشن گرفت که بنیاد و خانواده هم در آن حضور داشت. این ترجمه ها امروز چزو پرفروش ها در ترکیه و نیز کشورهای بالکان است . سایت ایران بالکان گزارش مفصلی از فروش آثار شریعتی در بالکان داده است . ترجمه آثار شریعتی به زبان عربی هم همین مسیر را طی کرده است. امروز بیش از شصت درصد آثار شریعتی به زبان عربی توسط انتشارات الامیر ترجمه شده است و در بیشتر کشورهای عربی پخش می شود (مصر، بحرین، سوریه و عراق). متاسفانه بنیاد با این انتشارات رابطه نامنظمی دارد. مدتی است آثار شریعتی از زبان عربی به فرانسه نیز ترجمه می شود و در کتابفروشی های زنجیره‌ای در فرانسه عرضه می‌شود. مخاطبین اصلی این آثار مسلمانان فرانسوی زبان هستند. در کشورهای اندونزی و مالزی نیز استقبال از آثار دکتر بسیار زیاد است. به جز انتشاراتی فجر در ترکیه، متاسفانه خانواده بر روند ترجمه و چاپ آثار در خارج از کشور نظارت جدی ندارد و قراردادی با خانواده برای کسب امتیاز نشر (کپی رایت) نبسته اند. ناشران خارجی هیچ مبلغی را به عنوان حق التالیف پرداخت نمی کنند. برخی از ناشران خارجی بدون آن که اجازه چاپ داشته باشند، مدعی شده‌اند که انحصار چاپ دکتر را در کشور خود از خانواده دریافت کرده اند. برخی از کشورها مثل آذربایجان و تاجیکستان هرچند علاقه وافری برای انتشار آثار دکتر دارند اما نیازمند کمک هستند و باید از آن ها حمایت کرد! به نظر من یکی از دلایل گسترش جهانی آثار دکتر شریعتی غیردولتی بودن آن است.

ج : یک‌سال پس از انقلاب تمام حمایت‌های دولتی از ترجمه و نشر و توزیع آثار در کشورهای دیگر قطع گردید و تا به امروز نیز هیچ کمکی دریافت نشده است. حتی دولت اصلاحات نیز کمکی نکرده است. متاسفانه بنیاد حتی در اسناد اداری خود نیز با مشکل روبرو است، امروزه هرکس در مورد شریعتی نظری می‌دهد و گاه می‌خواستند آثارش را منتشر کنند، بی آن‌که کوچکترین اجازه ای از خانواده بگیرند.

ج : آثار شریعتی بیشتر به شکل پارتیزانی به چاپ می رسیده است. یعنی کمترین هزینه و با تیراژ بالا. در آن سالها، بسیاری از انتشاراتی‌های حرفه‌ای و پر امکانات ریسک چاپ آثار شریعتی را برعهده نمی‌گرفتند و انتشاراتی‌هایی که همدل بودند و پذیرنده ریسک، از امکانات بالایی برخوردار نبودند و طبیعی است که بی کیفیت بوده باشد. هدف قبل از هر چیز در دسترس همگان قرار دادن این آثار با قیمت پایین بوده است و نه عرضه کالایی لوکس. امروزه بنیاد تلاش کرده است تا با همکاری ناشران تواناتر به چاپ آثار دکتر اقدام نماید.

ج : نشر و توزیع کاری بسیار تخصصی است و امکانات و نیروی وسیع می خواهد و بنیاد فرهنگی شریعتی از چنین امکاناتی برخودار نیست و از همین رو وظیفه خود را بیشتر در حوزه نظارت بر محتوا و کیفیت نشر آثار می‌داند و خود را درگیر توزیع و چاپ نمی‌کند. از همین رو چاپ آثار را بر عهده ناشران حرفه ای گذاشته‌ایم و فقط بر محتوای آنها نظارت می‌کنیم. شاید در آینده بتوانیم خود دست به این کار بزنیم.

ج : باز هم همان پاسخ قبلی. کمبود امکانات و داشتن موقعیت حقوقی متزلزل. با سخن شما موافق هستم اما بنیاد با بحران فضا روبرو است، ما مکانی را برای ایجاد و تشکیل جلسات شرح و نقد و بررسی آثار دکتر علی شریعتی نداریم و نمی‌توانیم از مشتاقان دکتر علی شریعتی استقبال نماییم. تنها در نمایشگاه بین المللی کتاب است که می توانیم تا حدودی با مردم ارتباط داشته باشیم که در آن جا نیز زمان اندک است و فضا محدود.

یکی از برنامه های آینده بنیاد جمع‌آوری کتاب‌ها و پایان‌نامه‌هایی است که در مورد دکتر شریعتی نگاشته شده است. بنیاد در تلاش است تا به دانشجویان و محققان عرصه تفکر و زندگی دکتر خدماتی ارائه دهد و با برگزاری جلسات نقد و بررسی زمینه ساز اعتلا و ارتقای فرهنگی شود.

ج : وظیفه این بنیاد فراهم آوردن شرایط گفتگو پیرامون این اندیشه و این میراث است و نیز ایجاد نهادی برای پاسخ‌گویی به مخاطبان شریعتی و نیز پژوهشگران حوزه علوم اجتماعی.

ج : پیشنهاد خرید خانه در دوران شهرداری الویری مطرح شد که با استقبال ما روبرو گشت. از همان آغاز قرار بود که این خانه موزه به شکل هیئت امنایی مدیریت شود و نه صرفاً شهرداری. خانواده در نظر داشت و دارد تا این موزه تبدیل به پژوهشگاهی برای مجادله و مباحثه در مورد افکار شریعتی تبدیل گردد و بتواند کتابخانه ای مجهز از آثار دکتر و آثاری که پیرامون وی نگاشته شده است، تهیه نماید. اما متاسفانه تا به امروز این مسئله حل نشده است. اخیرا همکاری‌های بیشتری میان بنیاد و خانه-موزه برقرار شده و امیدواریم که بلحاظ حقوقی نیز شفافیت و عدالت رعایت شود. این نوع مراکز باید از زیر کنترل صرف شهرداری خارج شوند تا پویایی داشته باشند.

ج : دکتر شریعتی به دنبال آرمان و هارمونی میان آزادی، برابری، و معنویت بود. وی به دنبال آن بود که آرمان‌های قدیم را براساس سیستم جدید و اندیشه جدید شرح و بسط دهد. شریعتی معتقد بود طرح معنویت، عشق و دوستی (فراتر از آزمان و شعار برادری)، در صورت تحقق آزادی و عدالت در جامعه ممکن خواهد شد.

ج : ثابتی فردی امنیتی است که دارد بینش خود را نسبت به امور می گوید. هدف وی جز تخریب و ایجاد اختلاف میان مبارزان و روشن‌فکران نیست. وی هم چنان در خارج از ایران به عنوان یک ساواکی برای بازگشت نظام نابود شده، سلطنت اقدام می‌کند و این کتاب نیز با هدف تبرئه و پاک جلوه دادن رژیم شاه نوشته شده است، و همین کتاب هم سند دیگری در پرونده سیاه وی است؛‌ و هرچند دروغ پردازی است اما نکات خودافشاگرانه‌ی مهمی نیز دارد.