شریعتی و روحانیت

علی شریعتی، جوانی دردمند و یک پارچه شور بود. آتشی در نیستان بود. همزمان در دو جبهه می‌جنگید. در جبهه‌ی اول، در حال مقابله‌ی با فرهنگ غرب و تجدد وارداتی رژیم شاه بود، و در جبهه‌ی دوم، جنگ با روحانیت سنتی را پیش می‌برد. او به محض این که به ایران بازگشت، کار شبانه‌روزی خود را شروع کرد، اما اجل به او مهلت نداد تا سخنانش را پیراسته و از نو بازنویسی کند. اگر زنده می‌ماند، شاید خود سخنان خود را پیراسته می‌کرد. او به دنبال تحقیقات علمی و تخصصی نبود. کار او، تبدیل دین به ایدئولوژی و برپایی انقلاب بود.

مخالفان علی شریعتی جملاتی از بعضی از آثار وی را انتخاب و جهت استفتأ نزد مراجع تقلید (آیات عظام خویی، شریعتمداری، مرعشی نجفی، گلپایگانی، خوانساری، میلانی، روحانی، شیرازی، طباطبایی، و…) می‌فرستادند. آنها هم با صدور فتاوی جداگانه کتاب‌های وی را در شمار کتب ضلال به شمار می‌آوردند و خواندن آنها را تحریم می‌کردند. پس از وفات شریعتی، امام موسی صدر در مراسم ختم او در دمشق و بیروت سخنرانی کرد. به دنبال آن، علامه‌ی عسگری ضمن یک نامه خطاب به آیت‌الله شیخ شمس الدین، اعتراض خود را بیان کرد و نوشت:

مرتضی مطهری در دیدارهای خصوصی با افراد، به شدت به شریعتی می‌تاخت و شخصیت او را لجن‌مال می‌کرد. به عنوان مثال می‌گفت شریعتی نجس است، چون غسل نمی‌کند. مطهری در نامه‌ی ۹ صفحه‌ای به آیت‌الله خمینی اعتراف کرده است که درباره‌ی مسائل شخصی شریعتی سخن گفته است. مطابق اسناد ساواک، مطهری در نگارش کتاب‌هایی که علیه شریعتی منتشر می‌شد، نقش داشته است. در یکی از اسناد ساواک آمده است:

پس از بازداشت شریعتی، مطهری باز هم از اقدامات خود علیه شریعتی نکاست. در یکی از اسناد ساواک در این خصوص آمده است:

با این همه شریعتی هیچ‌گاه علیه مطهری چیزی نگفت. حمله بی‌امان روحانیت به او، و متهم کردنش به ضد ولایت، برای آن بود که در جامعه‌ی شیعیان، ضد ولایت بدتر از ضد دین است. آن‌قدر بر او فشار وارد آوردند تا همه‌جا را برای او به زندان تبدیل کردند. طلاب دائماً نزد مراجع از او بدگویی می‌کردند تا حکمی تند علیه او بگیرند. مطابق اسناد ساواک، در یک مورد، آیت الله مرعشی، شریعتی را کافر خوانده بود. در این سند آمده است:

سپس در ۱۳۵۱/۹/۸ نوبت به آیت‌الله سید محمد روحانی رسید تا شریعتی را محارب بنامد و شرکت در حسینیه‌ی ارشاد را حرام اعلام کند. روحانی نوشته بود:

جامعه‌ی مدرسین حوزه‌ی علمیه قم، پیش از انقلاب جلسه‌ای برای تصمیم‌گیری درباره‌ی علی شریعتی تشکیل می‌دهد. شیخ محمد یزدی درباره‌ی آن جلسه گفته است:

بدین ترتیب، روحانیت شیعی شریعتی را کافر به شمار می‌آورد، ولی اعلام این حکم را به مصلحت نمی‌دید چون “بازتاب خوبی نداشت.” همین و بس.

مرگ شریعتی هم باعث نشد تا این صنف از مخالفت با او دست بردارد. پس از انقلاب در جلساتی که در دفتر وزیر ارشاد (محمد خاتمی) درباره‌ی کتاب‌ها تصمیم‌گیری می‌شد، افرادی چون حداد عادل و رسولی با استناد به سخنان مرتضی مطهری خواهان ممانعت از انتشار همه‌ی آثار شریعتی بودند.

اما خاتمی به آنان پاسخ گفت که آیت‌الله خمینی به شخص او گفته است فقط آثاری از شریعتی را که خیلی مسأله‌آفرین است، اجازه‌ی تجدید چاپ ندهید. علی شریعتی چه واکنشی می‌توانست نسبت به روحانیت از خود نشان دهد؟ او هم متقابلا از زبان دشنام استفاده می‌کرد. میدان جنگ بود، نه گفت و گوی علمی. هر طرف خود را دین‌شناس‌تر از طرف مقابل به شمار می‌آورد. طرف مقابل، رفته رفته به دشمن تبدیل شد. شریعتی را ببینید که با روحانیت چه می‌کند:

علی شریعتی در موارد مختلف از همین زبان استفاده کرده است. به عنوان مثال، تشیع صفوی را محصول دربار شاه سلطان حسین و روحانیت غیرانقلابی به شمار می‌آورد و در خصوص ویژگی‌های آن می‌نویسد:

شریعتی از تندترین تعابیر برای تحقیر روحانیت استفاده می‌کرد و می‌گفت:

شریعتی در یکی از بازجویی‌های ساواک نوشته است:

می‌گفت :

در نامه‌های به ساواک، به سخنان شاه هم استناد می‌کرد، که گفته بود:

می گفت:

درگیری با روحانیت، عشق و امید بستن به نهضتی که خود به راه انداخته بود، چشمان شریعتی را در دیدن واقعیت‌های جامعه‌ی ایران نابینا کرد و آرزوی خود را تبدیل به واقعیت می‌کرد و می‌گفت اسلام بدون آخوند در جامعه تحقق پیدا کرده و تثبیت شده است. در اواخر عمر خطاب به پدر خود نوشت:

۳۷. خاطرات سیاسی اجتماعی دکتر صادق طباطبایی، جلد دوم،مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص ۴۸.

۳۸. شریعتی به روایت اسناد ساواک، جلد ۲، ص ۲۱. سند متعلق به ۱۳۵۱/۲/۲۱ است.

۳۹. عالم جاودان استاد شهید مرتضی مطهری- ص۴۴۴.

۴۰. شریعتی به روایت اسناد ساواک، جلد ۲، ص ۱۱.

۴۱. اسناد انقلاب اسلامی، جلد ۵، ص ۱۴۵.

در چهاردهم آبان ماه همان سال، آیت الله سید حسن طباطبایی، فتوایی نظیر فتوای بالا صادر کرد.

مطابق اسناد ساواک، در جلسه‌ای که بیت شیخ حسین لنگرانی، وی خطاب به حاضران همین نکات را بیان کرده بود:

“وی در این جلسه بیشتر وقتش را به نقل مطالب کتب تالیف دکتر علی شریعتی به‌خصوص کتاب کویر گذراند و به حضار توصیه می‌کرد آنها هم درباره‌ی نامبرده در هیچ ‌جا سکوت نکنند. حسین مجاهد [یکی از حضار] می‌گفت چون آخوندها حاکم بر دستگاه هستند به‌موقع فساد شریعتی را تشخیص داده و حسینیه ارشاد را تعطیل کردند”(شریعتی به روایت اسناد ساواک، جلد ۲، ص ۱۱۲).

در درون ساواک هم به مقامات بالا پیشنهاد می‌شود که حسینیه‌ی ارشاد را به مراجع تقلید واگذار شود(پیشین، ص ۱۱۳).

شریعتی ۱۸ ماه زندانی و سپس آزاد شد. اما تعطیلی حسینیه‌ی ارشاد و زندان شریعتی هم نتوانست کوچکترین تغییری در اسلام فقاهتی بینادگرایانه صورت دهد. موج تکفیر ادامه داشت. آیت الله سید ابوالحسن قزوینی درباره‌ی کتاب‌های شریعتی نوشت:

“هر چند مدتی است کسالت دارم و قادر به مطالعه نیستم، ولی نظر به مطالعه‌ی اجمالی، کتب مذکور مطابق با مذهب تشیع نمی‌باشد و انکار خاتمیت و انکار ضروری دین است”(اسناد انقلاب اسلامی، جلد ۲، ص ۲۰۶).

مطابق فتوای فقها، انکار ضروری دین به ارتداد می‌انجامد و حکم مرتد اعدام است. آیت الله سید علی اصفهانی هم گفت: “نوشتجات نامبرده مشتمل بر اباطیل گوناگون است.”

این نکات را به تفصیل آوردیم تا روی بر کارنامه‌ی اسلام فقاهتی بیفکنیم.

۴۲. خاطرات آیت الله شیخ محمد یزدی، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ص ۴۸۱.

۴۳. علی شریعتی، مجموعه‌ی آثار، جلد ۱، ص ۱۳.

۴۴. علی شریعتی، مجموعه‌ی آثار، جلد ۱، صص ۵۳- ۵۲.

۴۵. علی شریعتی، ما و اقبال، ص ۱۱ و ۲۲۶.

۴۶. علی شریعتی، با مخاطب‌های آشنا، ص ۲۲۰.

۴۷. علی شریعتی، مکتوبات شریعتی، ص ۱۳۵.

۴۸. پیشین، ص ۱۳۸.

۴۹. علی شریعتی، تشیع علوی و تشیع صفوی، ص ۱۵۸.

۵۰. علی شریعتی، تشیع علوی و تشیع صفوی، ص ۲۳۲.

۵۱. سید حمید روحانی، نهضت امام خمینی، دفتر سوم، ص ۲۵۰.

۵۲. سید حمید روحانی، نهضت امام خمینی، دفتر سوم، ص ۳۲۵.

۵۳. علی شریعتی، مکتوبات شریعتی، ص ۸.