شريعتی و دموکراسی ۴

۱. دموکراسی در مقام نظامی سیاسی، راه مطلوبی برای پیشرفت و ترقی جوامع عقب‌مانده نیست، چون دموکراسی می‌تواند پیامدهای ناخواسته‌ای از جمله فاشیسم داشته باشد، چنانکه داشته است. و لذا برای جوامع عقب‌مانده و در حال گذار بهتر است راه کوتاه‌تر و کم دست‌اندازتری انتخاب شود: “دموکراسی متعهد”(و نه “دیکتاتوری پرولتاریا”، چنان‌که برخی دوست دارند این دو را یکی بدانند!)

۲. دموکراسی کشورهای غربی نیز نمی‌تواند موجه و مطلوب باشد، چون نظام‌های استعماری و امپریالیستی غرب، همه با وجود اذعان به دموکراسی و حقوق بشر، حقوق و آزادی مردمان جوامع دیگر را پایمال کرده‌اند، و با اذعان به لیبرالیسم، فقط به رواج سرمایه‌داری و استثمار و زراندوزی و پول‌پرستی و افزایش محرومیت و رواج فحشا رسیده‌اند!

نقد شریعتی از دموکراسی در وجه اول نیز شامل دو وجه است:

۱. هر نظام سیاسی یا فکری، متناسب با دوره‌ای تاریخی و اجتماعی است، و لذا “دموکراسی” نظامی متناسب برای هر جامعه و در هر شرایط تاریخی نیست.

۲. طرح برخی “حقایق” نیز در هر دوره‌ای روا نیست، چون “حقایق اجتماعی” برخلاف حقایق علمی و فلسفی و ادبی فقط با توجه به “زمان” و “مکان” معنا دارند!

ما البته امروز می‌توانیم بیفزاییم که حقایق علمی و فلسفی و ادبی هم از این قاعده‌ی “زمان” و “مکان” چندان برکنار نیستند! این را شریعتی “جغرافیای حرف” (تعبیری نیز برای ‘context’) می‌نامد و به دو معنا به کار می‌برد. ما می‌توانیم برای معنای دوم از آن به “مصلحت” تعبیر کنیم، حتی اگر خود او از این تعبیر ناخشنود باشد! شریعتی نخستین وظیفه‌ی “روشنفکر” را این می‌داند که مشخص کند که “در کجای جهان” ایستاده است:

او به همین دلیل از روشنفکرانی انتقاد می‌کند که هنوز نمی‌دانند با “غرب” چه باید بکنند:

بنابراین، به توصیه‌ی او :

پس، وقتی “زمان” و “مکان” را تعیین کردیم، می‌توانیم هر چیز را در جای خودش بگذاریم و بفهمیم:

خب، حالا با توجه به این نکته‌ها، دموکراسی و لیبرالیسم چگونه در تاریخ غرب به وجود آمده است:

اما شریعتی تشخیص می‌دهد که این تحول تاریخی منطقی برای غرب پیامدهایی هم داشته است، پیامدهایی که ما بارها از زبان کسانی هم‌چون کی‌یرکه‌گور، مارکس، نیچه، وبر، و هایدگر شنیده‌ایم:

بنابراین، آیا دموکراسی و لیبرالیسم نیز نمی‌توانند مقدساتی باشند که اکنون پوششی برای مقاصد دیگر قرار گرفته‌اند:

در جایی دیگر باز بر همین روند تاریخی تأکید می‌کند:

بنابراین، شریعتی می‌اندیشد که آیا راهی برای کشورهای عقب‌مانده‌ی آسیا و افریقا وجود دارد که چرخه‌ی غرب را تکرار نکنند:

باز در جایی دیگر:

باز در جایی دیگر:

از همین رو او بر این گمان می‌افتد که شاید رسیدن به “دموکراسی” بدون “دموکراسی” نیز روا باشد، دموکراسی‌ای که بتواند آرمانی‌تر از دموکراسی غربی نیز باشد:

در سخن شریعتی می‌توان بسیار چون و چرا کرد، اما مسأله را می‌گذاریم برای وقتی که نظر او را با نظر فرید زکریا مقایسه کنیم.

شریعتی برای دفاع از ردّ دموکراسی در شکل‌گیری آغاز خلافت اسلامی، علاوه بر استدلال جامعه‌شناختی، استدلال دیگری نیز می‌آورد، استدلالی که می‌توانیم آن را اندرزی برای وقت‌شناسی یا مصلحت‌گرایی بنامیم. او باز بر طبق تعالیم شیعه (افلاطونی) معتقد است که هر چیزی را در هر جایی نباید مطرح کرد. او حتی مثال کسروی را می‌زند که مهم نیست عقایدش درست بود یا غلط، مهم آن است که آیا آن روز اصلاً وقت مطرح کردن آن حرف‌ها بود؟ آیا درست است که ما هر وقت اندکی آزادی در جامعه‌مان به دست می‌آوریم، کارهایی بکنیم و حرف‌هایی بزنیم که همان یک ذره آزادی را هم از دست بدهیم (مجموعه آثار ۴ / بازگشت / ص ۲۸۲). او همین دیدگاه را در خصوص معاویه نیز به کار می‌بندد:

متأسفانه، شریعتی در این‌جا اصلاً بی‌خود این حرف‌ها را در دهان معاویه و هواداران او گذاشته است و قضیه را برای خودش و شاگردان‌اش تیره و تار کرده است. معاویه به هیچ معنایی نمی‌توانست حقی را مطالبه کند. او فرمانداری برکنار شده به‌وسیله‌ی حکومت جدید بود و این هیچ مغایرتی با دموکراسی نداشت. او نمی‌توانست طالب حقی برابر با علی باشد، چون او فرماندار و والی یک شهر بود. در هنگام خلافت عثمان و با قتل عثمان و انتخاب علی او هیچ حقی برای ولایت نداشت. در اینجا شریعتی بد راهی برای دراماتیک کردن مسأله انتخاب می‌کند و مخالفان علی را طرفدار دموکراسی نمایش می‌دهد و شیعیان را مصلحت‌گرایانی که وقت‌شناس نبودند!

از همین رو شریعتی باز با وجود اعتقادش به دموکراسی و لیبرالیسم به جای اینکه به خود مفاهیم اعتماد کند به دنبال موقعیت‌های خاص و اشخاص می‌رود:

او باز در جایی دیگر بر اعتقاد خود به “دموکراسی” و “لیبرالیسم” تاکید می کند، اما “راهبرد” خود را موقتاً “دموکراسی متعهد” انتخاب می کند:

او این درس را از مشروطه آموخته بود :

اما از بخت بود که او خود زنده نبود تا ببیند که تاریخ باز تکرار می‌شود.