شریعتی در اسارتِ گفتمانِ ضدِ لیبرالیستی‌ی بی‌مبنا

بخش اول این مقاله با این پرسش آغاز شد: علی شریعتی به عنوان یکی از موثرترین سازندگان گفتمان انقلاب ۵۷ چه درکی از لیبرالیسم داشت؟ به خیل بی‌ شمار مشتاقان خود در این مورد چه می‌آموخت؟ دست پروردگان و پیروان او چه بینشی نسبت به لیبرالیسم می‌یافتند؟

در ادامه به تعاریف شریعتی از لیبرالیسم پرداخته و گفتیم که او لیبرالیسم را ایدئولوژی بورژوایی خودخواهانه و خودپرستانه‌ای قلمداد می‌کرد که خود را در نقاب “امپریالیسم اومانیسم” ظاهر می‌کرد. مدعی بود که همه روشنفکران درباره‌ی دموکراسی و لیبرالیسم و حقوق بشر به تردید افتاده و در خود جهان غرب، از آزادی‌های غربی نفرت دارند. نقد او بر لیبرالیسم/لیبرال دموکراسی، معطوف بر عملکرد دولت‌های لیبرال دموکراسی غربی بود. به تعبیر دیگر، از طریق نشان دادن خطاهای دولت‌های لیبرال دموکراسی، لیبرالیسم و دموکراسی و حقوق بشر را رد می‌کرد. اما این رویکرد را درباره‌ی اسلام قبول نداشت. یعنی عملکرد مسلمین در طول تاریخ و حکومت‌هایی که به نام اسلام ساخته بودند را معلول اسلام به شمار نمی‌آورد، بلکه، معلول بدفهمی اسلام و یا انحراف از اسلام قلمداد می‌کرد. اینک ادامه مقاله:

در تعارض با دیگر مواضع که تجدد و دموکراسی و لیبرالیسم را نفی می‌کرد، در جایی آنها را برای غرب مقدس و حرف حساب قلمداد کرده، اما می‌گوید اینها برای ما “حرف مفت” بوده که تاوان‌های سنگین برای آن پرداخته ایم:

دموکراسی و لیبرالیسم متعلق به شکم سیرانند، نه گرسنگان که دردشان چیز دیگری است. می‌گوید:

آیا این مدعای شریعتی صادق است که دموکراسی و لیبرالیسم در “هیچ کشور جهان سومی دستاورد درخشانی به بار نیاورد”؟ با شواهد متعددی می‌توان مدعای او را ابطال کرد. از سوی دیگر، از یک منظر، نظام‌های غیر دموکراتیک، منشأ انواع و اقسام فسادها و سرکوب‌ها و نابهنجاری‌های اجتماعی‌اند. لیبرالیزه کردن اقتصاد چین، طی دوره ۲۰۱۳. ۱۹۷۹، میانگین رشد اقتصادی ۹.۵ درصدی را به همراه آورده است. آیا دموکراسی هند به یکی از قدرت‌های جدید اقتصادی جهانی تبدیل نشده و نتوانسته ده‌ها میلیون تن از فقرای خود بکاهد؟ کره جنوبی اینک در چه وضعیتی قرار دارد؟ ترکیه مسلمان چه دستاوردهای چشمگیری از لیبرال دموکراسی به دست آورده است (رجوع شود به مقاله “ترکیه؛ الگوی جهان اسلام یا سلطه‌طلبی منطقه‌ای”).

شریعتی دائماً میان طرد اصل دموکراسی و لیبرالیسم از یک سو، و طرد واقعیت آن در جهان غرب از سوی دیگر، در حال رفت و آمد است. می‌گوید:

به گمان شریعتی جهان غرب تبعیض و بهره کشی وحشیانه و استبداد سیاسی را در نقاب لیبرالیسم و دموکراسی مخفی کرده است. در سال ۱۳۵۰ می‌گوید:

آزادی غربیان، “دیکتاتوری مخفی” قبل از انتخابات و “دیکتاتوری آشکار” پس از انتخابات است. می‌گوید:

احزاب غربی نیز ابزار سلطه طبقه حاکمه بوده که از طریق شعارهای طبقه محکوم بر آنان حکمرانی می‌کنند. در سوم آبان ۱۳۵۱ می‌گوید:

در جهان غرب، دموکراسی و لیبرالیسم توسط بورکراسی و تکنوکراسی در حال از بین رفتن است. در این مورد نیز شریعتی به صرف بیان مدعا اکتفا کرده و نمی‌کوشد تا دلیل یا دلایلی برای تأیید مدعای خود ارائه کند. می‌گوید:

می گوید که مردم و رهبران فرانسه‌ای که مهد دموکراسی و لیبرالیسم بوده، از نظر سطح فکری، هم‌چنان در سطح فکری قرون وسطی قرار دارند. این مدعا با کدام شواهد و قرائن تأیید می‌شود؟ هیچ. این مدعا کاذب بوده و شریعتی هم قادر نخواهد بود تا برای مدعای کاذب دلیل ارائه نماید. فقط به متغیر سواد بنگرید. چه تعداد از مردم فرانسه قرون وسطی با سواد بودند؟ چه تعداد از باسوادان دارای تحصیلات دانشگاهی بودند؟ تحصیل کرده‌ها در قرون وسطی چه می‌آموختند و در دوران مدرن چه می‌آموزند؟ اگر هم منظور شریعتی شعور سیاسی و اجتماعی مردم و رهبران فرانسه باشد، بازهم مدعای او کاذب است. رهبران سیاسی همیشه می‌توانند مردم را با دروغ فریب دهند (جنگ عراق یک نمونه آن است)، اما این بدین معنا نیست که سطح شعور سیاسی و اجتماعی مردم قرن بیستم در سطح شعور سیاسی و اجتماعی دوران قرون وسطی بود.

می گوید:

از یک سو در سال ۱۳۵۱ مدعی می‌شود که ظهور فاشیسم در جوامع غربی را به هیچ طریقی نمی‌توان تبیین کرد:

اما از سوی دیگر در ۲۳/۹/۱۳۴۸ ادعا می‌کند که فاشیسم محصول علم است:

بدین ترتیب، فاجعه کاپیتالیسم و ماشینیسم محصول دموکراسی و لیبرالیسم‌اند. آیا پدیده‌های فاجعه آفرین می‌توانند مقبول باشند؟

پرسش شریعتی این بود که از میان جهان کهن و جهان مدرن، کدام یک “بدتر” است؟ او در سال ۱۳۵۴ یا ۵۵ در پاسخ گفته است:

شریعتی در جای دیگری لیبرالیسم را “راه موهوم” به شمار آورده و می‌نویسد که بازار آزاد، مقررات زدایی:

آیا روشنفکران دهه ۱۳۲۰ به بعد ایران لیبرال بودند یا مخالف لیبرالیسم؟ آیا آنان از نفت، استعمار و استثمار سخن نمی‌گفتند و اینها اجزای اصلی گتمان‌شان را تشکیل نمی‌داد؟ گفتمان روشنفکری مخالف رژیم شاه، چپ بود یا لیبرال؟

شریعتی در نوشته‌ی دیگری اعتقاد به حقوق بشر، دموکراسی و لیبرالیسم را عامل سقوط به قهقرا و رکود و انحراف قلمداد می‌کند. می‌نویسد:

گویی به باور شریعتی، اسلام از طریق زور بسط و گسترش یافته است. در نوشته دیگری دوباره لیبرالیسم اقتصادی را سقوط از بام به شمار آورده است:

شریعتی می‌گوید که بعد از جنگ دوم جهانی خوش بینی بورژوازی از بین رفت. این امر را معلول ۱۵ عامل قلمداد می‌کند. در عامل سیزدهم می‌نویسد:

شریعتی در سال‌های پس از ۱۳۵۱ می‌گوید که “سراب لیبرالیسم” محصول استثمار حیله گرانه و استعمار جنایتکارانه است:

او که سال‌های زیادی به شدت دموکراسی و لیبرالیسم را محکوم کرده بود، طلوع مجدد اسلام را نوید می‌داد. در نیمه‌ی دوم سال ۱۳۵۵ می‌گوید:

می گفت که همه برساخته‌های غربی موهوم و از کار افتاده‌اند. به ایدئولوژی جدیدی احتیاج بود که همان اسلام است. در اول آذر ۱۳۵۰ می‌گوید:

بورژوازی لیبرال ضد مذهب بود و با نفاق دموکراسی و فریب لیبرالیسم به جنگ مذهب آمده بود. می‌گفت:

شریعتی ارزشمند بودن ایده‌های دموکراسی و لیبرالیسم و حقوق بشر را نفی کرده و مدعی است که متفکران جدید هم درباره‌ی آنها به تردید افتاده‌اند. او امامت را جایگزین آنها می‌سازد. می‌گوید:

در اردیبهشت ۱۳۴۹ ارائه روایتی لیبرالیستی، دموکراتیک و صلح طلبانه از اسلام توسط “روشنفکران مسلمان” را “لوس بازی” و “بزک کردن” قلمداد می‌کند. وقتی شریعتی با لیبرالیسم و دموکراسی مخالف است، به‌طور طبیعی با روایت‌های سازگار با لیبرالیسم و دموکراسی از اسلام هم باید مخالف باشد. می‌گوید:

او به دنبال روایتی انقلابی از اسلام بود تا در برابر دموکراسی و لیبرالیسم و اومانیسم “حالتی انتقادی و تهاجمی” داشته باشد. در ۵۵ـ۱۳۵۴ می‌گوید:

شریعتی مدعی است که پیشرفت اسلام ایدئولوژیک انقلابی، لیبرالیسم و دموکراسی و همه مکتب‌های مدعی را “خلع سلاح می‌سازد”. می‌نویسد:

در ۷/۸/۱۳۵۱ ضمن تجلیل از نحوه‌ی برخورد علی بن ابی طالب با مخالفان خود می‌گوید:

امام علی‌ای که شریعتی می‌سازد، ترکیبی از بودا (عرفان)، مارکس (سوسیالیسم) و سارتر (اگزیستانسیالیسم) است:

در آثار شریعتی دفاع از آزادی هم وجود دارد. خصوصاً در سخنرانی‌های ماه‌های آخر عمر، آزادی را یکی از ویژگی‌های اسلام ایدئولوژیک خود به شمار می‌آورد. اما در جلسه‌ای که مرتضی مطهری، علی خامنه‌ای و فخرالدین حجازی هم حضور داشتند، به صراحت می‌گوید که منظورش از آزادی، “آزادی منفی لیبرالی” نیست، “فلاح” اسلام است. می‌گوید:

بدین ترتیب شریعتی به دنبال “آزادی مثبت” بود و می‌گفت که، اسلام هم به دنبال آزادی‌ی مثبت است. شریعتی تفکیک لیبرالی نهاد دین از نهاد دولت را هم رد می‌کرد. به روشنفکران می‌تاخت که با طرح این موضوع به وارثان میرزاملکم‌ها، تقی زاده‌ها، رضاخان‌ها، و آتاتورک‌ها تبدیل شده‌اند. درست در زمانی که اسلام چهره‌ای مهاجم و انقلابی یافته، روشنفکران “شعار تفکیکِ روحانیت از سیاست” را مطرح کردند.” (ج ۲، ص۱۷۶).

کتاب تئوری عدالت جان راولز در سال ۱۹۷۱ منتشر شد. شریعتی آن کتاب و آثار مشابه را ندیده بود. اما تا حدی که من می‌فهمم، اگر هم می‌دید، شاید تأثیر چندانی بر او نمی‌گذارد. فضای فکری دهه چهل و پنجاه ایران، فضای لیبرالیسم و دموکراسی نبود. یکی از نویسندگان نامدار ما که سهم زیادی در آشنایی ایرانیان با فلسفه مدرنـ خصوصاً فلسفه سیاسی مدرنـ داشته، می‌گفت: من هرگز نمی‌توانستم کتاب جامعه باز و دشمنان آن کارل پوپر را در زمان شاه به فارسی ترجمه کنم. چرا؟ فضای روشنفکری اجازه نمی‌داد و فرد را کاملاً طرد می‌کرد.

رویکرد شریعتی به لیبرالیسم، مشابه رویکرد اکثریت مخالفان شاه بود. آنان گفتمانی را برساختند که لیبرالیسم را طرد می‌کرد، بدون آن‌که شناخت عمیقی از آن ارائه کند. آیا روشنفکران دهه چهل و پنجاه شناخت عمیقی از لیبرالیسم داشتند و آن را نفی می‌کردند؟ نمی‌دانم. اما اگر فردی مدعی است که روشنفکرانی بوده‌اند که به‌طور نظری از لیبرالیسم دفاع می‌کردند، باید مقاله‌ها و کتاب‌های لیبرالی آنان را به عنوان شاهد و قرینه ارائه کند.

گفتمان مخالفان رژیم شاه، گفتمان ضد امپریالیستی، ضد استعماری، ضد طبقاتی و…بود. شریعتی هم مبارزه را به سه مرحله‌ی: الف) “جنگ ضد امپریالیستی” و ضد استعماری. ب) ضد طبقاتی/برابری طبقاتی، و ج) اومانیسم (به معنای وحدت بشری، فارغ از نژاد و ملیت و طبقات) تقسیم می‌کرد” (ج ۴، ص۲۹۴ـ۲۹۰).

در گامِ اولِ ضدِ امپریالیستی، ناسیونالیسم نقش مهمی دارد. با شکست امپریالیسم، و “طردِ کاملِ استعمار”، ناسیونالیسم، که وحدت ملی در برابر بیگانه ایجاد می‌کرد، به سرعت باید به مبارزه طبقاتی برای برابری تغییر شکل دهد (ج ۴، ص ۲۹۲).

شریعتی به صراحت اذعان می‌کند که سوسیالیست است و دشمن سرمایه داری. اگرچه سوسیالیسم به‌طور جبری پس از سرمایه‌داری حاکم خواهد شد، اما دلیل مهم‌تر این باور آن است که انسان را:

امید دیگر شریعتی به سوسیالیسم این بود که ارزش‌های اخلاقی را از روبنای اقتصادی به موجودی مستقل تبدیل کند. می‌گفت:

اگر هم سوسیالیست بود، سوسیالیسم او، سوسیال دموکراسی نبود. برای این‌که “سوسیال دموکراسی‌های غربی” را شکست خورده به شمار می‌آورد که پس از روشن شدن “نارسایی‌ها و گژی‌ها”یش، امید روشنفکران را بر باد داده‌اند. به همین دلیل، از تولد مجدد اسلام به عنوان جایگزین سخن می‌گفت (این سخنان متعلق به آخرین نوشته‌اش در ۲۶ اردیبهشت ۱۳۵۶ است. مجموعه آثار، جلد ۱، ص ۴۲).

به دلیل سال‌ها زندگی در فرانسه، باید از وضعیت کشورهای اسکاندیناوی اطلاع می‌داشت. اما دور، دور اسلام انقلابی بود، نه لیبرال دموکراسی، و سوسیال دموکراسی. اسلام انقلابی او، وظیفه‌ی هدایتِ مردم (“پرورشِ فکری” به تعبیر خودش) را بر دوش داشت، تا انقلابی که به پیروزی رسیده، به شکست نینجامد. می‌گفت:

این نوع مدعیات منحصر به شریعتی نبود. حمید مومنیـ به نمایندگی از سازمان چریکهای فدایی خلق ایرانـ به مصطفی شعاعیان می‌نوشت که روشنفکران بزرگ‌ترین خطر جامعه سوسیالیستی بوده و:

حمید مومنی در پاسخ دوباره به شعاعیان نوشت:

عباس میلانی هم کتاب شارل بتلهایم ـ چین بعد از مائوـ در تأیید انقلاب فرهنگی چین را در سال ۱۳۵۷ به فارسی ترجمه کرد. عباس میلانی در مصاحبه با هم میهن گفت:

شریعتی، نماد گفتمان مسلط روشنفکران مخالف دهه چهل و پنجاه ایران است. این نوع مدعیات در آثار دیگر روشنفکران آن دوره نیز به فراوانی موجود است. استعمار و امپریالیسم مسئله این نسل بود. آنان ویتنام، الجزایر، دیکتاتوری‌های نظامی آمریکای لاتین و کودتای ۲۸ مرداد را دیده بودند. فرانسه‌ای که الجزایر را یک استان خود به شمار می‌آورد (الجزایر و فانون جزو مسائل اصلی شریعتی بودند. به عنوان نمونه : ج ۲، صص ۱۹۴ـ۱۹۱. می‌گفت لیبرال دموکراسی فرانسه حتی تحمل یک روزنامه انقلابی افریقایی را نداشت و آن را توقیف کرد. ج ۴، ص ۲۱). شریعتی همراه با گفتمان مسلط بر روشنفکران مخالف رژیم شاه، در آذر و دی ماه ۱۳۵۵می نوشت:

آیا می‌توان یک “وحدت” متوهمانه تحت عنوان آمریکا ساخت و همه وجوه متکثر این جامعه را به رویه‌های سلطه گرایانه تقلیل داد؟ آیا کشوری ـ با ۵ درصد جمعیت جهان ـ که دارای بهترین دانشگاه‌های دنیا است، “بلاهت عظیم” است؟ این کشور ۲.۶ درصد تولید ناخالص داخلی خود را در آموزش عالی هزینه می‌کند. آمریکا مهمترین مرکز تولید علم و ابداع است. مهاجرپذیری این کشور موجب شده تا ۵۰ درصد از پژوهش گرانش را دانشجویان خارجی و مهاجران تشکیل دهند.

مخالفت با رویه‌های استعماری و نابرابری و فقر، شریعتی را به کاربرد تندترین الفاظ کشانده بود. در نیمه دوم سال ۱۳۵۵ می‌نویسد:

این نوع داوری او را تا آنجا پیش برد که ادعا کرد:

به زمانه‌ای بیندیشید که حریصانه این سخنان را می‌شنید و گمان می‌کرد که به حقیقت دست یافته است. این نوع مدعیات محصول تحقیقات جامعه‌شناختی نبود. آمریکا بهشت نیست و جرایم جنسی در مدارس و دانشگاه‌های این کشور از سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۱۱ بیش از ۵۰ درصد افزایش داشته است. اوباماـ پس از مرگ یک دانش آموز دبیرستانی به ضرب گلوله ـ در حالی که به شدت از دست کنگره خشمگین بود که حتی مخالف تصویب بررسی سوابق افرادی است که آزادانه هر نوع سلاحی می‌خرند، در ۲۰/۳/۹۳ گفت:

گویا شریعتی نمی‌دانست که ما با “لیبرالیسم ها” روبرو هستیم و بسیاری از لیبرال‌ها ناقد رویه‌های استعماری و امپریالیستی بوده‌اند. به عنوان نمونه، پل استار متفکر برجسته لیبرال آمریکایی و استاد جامعه‌شناسی دانشگاه پریستون می‌گوید:

استار سیاست‌های استعماری و امپریالیستی را به زیان لیبرال دموکراسی دانسته و جنگ‌های ویتنام و عراق را به شدت نقد کرده و می‌گوید:

آمارتیاسن ـ فیلسوف لیبرال ـ می‌گوید: دلیل تأکید بر “ارزش‌های آسیایی” در برابر غرب :

سن به ذهنیت و رفتارهای امپریالیستی غرب به شدت تاخته و می‌نویسد:”قدرت‌های جهانی بار مسئولیت بسیار سنگینی را به خاطر سهم مشارکت خود در براندازی دموکراسی در آفریقا در سال‌های جنگ سرد بر دوش دارند…این نکته نیز مهم است که به نقش غرب در تضعیف “حقوق و آزادی‌های فردی” در سایر کشورها، از جمله کشورهای آفریقایی، نیز توجه شود” (پیشین، صص ۱۲۷. ۱۲۶).

سن نگرش نژادپرستانه غربیان نسبت به کشورهای غیر غربی را نیز به شدت نقد می‌کند. در مورد قحطی سال ۱۹۳۴ بنگال، در زمان حکومت استعماری بریتانیا بر هند، چرچیل در تبیین آن گفته بود که دلیل آن این است که مردم: “مانند خرگوش‌ها زاد و ولد می‌کنند” و درباره‌ی کل مردم هندوستان گفته بود: “بعد از آلمانی‌ها، ددمنش‌ترین مردمان جهان هستند” (پیشین، ص ۱۳۴).

سفارت انگلیس نیز در تلگراف ۲۴ اکتبر ۱۹۴۱ می‌نویسد:”ایرانیان قومی عقلانی نیستند”. و در تلگراف دیگری در همان زمان ایرانیان را “قومی پست فطرت” به شمار می‌آورد. انگلستان برای برانداختن دولت مصدق، شاه را به حمله نظامی به ایران و اشغال مناطق نفت‌خیز ایران تهدید می‌کند. وزیر امورخارجه وقت انگلیس در توجیه این رویه استعماری و تجاوزکارانه، از زبانی نژادپرستانه استفاده کرده و می‌گوید، این طرح “برای رام کردن بومی‌های سرکش” است.

آمارتیاسن در کتاب اندیشه عدالت (۲۰۰۹) در تحلیل وضعیت خاورمیانه به این متغیر دوباره اشاره کرده و می‌نویسد:

ادبیات ضد استعماری و ضد امپریالیستی در محافل لیبرالی آمریکا قدرت‌مند است. به عنوان نمونه، گایاتری چاکراورتی اسپیواک در مقاله “متن‌های سه زن و نقدی بر امپریالیسم”، به همدستی نویسندگان زن با امپریالیسم پرداخته است.

متفکران لیبرال آمریکا نقدهای رادیکالی بر سیاست خارجی نظامی گرایانه دولت آمریکا وارد آورده‌اند. پیتر سینگر نشان داده است که کمک‌های مالی آمریکا به دولت‌های گرفتار فقر و برای توسعه آن کشورها اهدأ نمی‌شود، بلکه به متحدانی که در جهت منافع این کشور عمل می‌کنند (اسرائیل، مصر، و…) اهدأ می‌شود.

با همه اینها، مهمترین نظریه‌های برابری، توسط لیبرال‌ها جان راولز، رونالد دوورکین، آمارتیاسن، مارتا نسبام، و…) ارائه شده است. جوزف استیگلیتزـ استاد اقتصاد دانشگاه کلمبیا و برنده جایزه نوبل اقتصادـ در کتاب بهای نابرابری و مصاحبه‌های گوناگون، سرمایه‌داری افسارگسیخته آمریکا را نقد کرده و گفته است که اقتصاد کشورهای اسکاندیناوی باید الگوی اقتصاد آمریکا قرار گیرند.

ایده‌های لیبرالی برابری، آزادی، تفکیک نهاد دین از نهاد دولت، تفکیک قلمرو عمومی از قلمرو خصوصی، تفکیک دولت از جامعه مدنی، سوء ظن شدید به قدرت دولت، و… فی نفسه دارای اهمیت‌اند و نمی‌توان به خاطر سیاست‌های نظامی گرایانه و بسط هژمونی، آنها را طرد کرد. می‌توان و باید با شیوه‌های تجاوزکارانه مخالفت کرد، اما همین مخالفت از موضع دموکراتیک و حقوق بشری و اخلاقی صورت می‌گیرد، نه برساختنِ “اسلام ایدئولوژیک بنیادگرایانه” برای مقابله با دموکراسی و لیبرالیسم و حقوق بشر.