چرخش‌ها در جمهوری اسلامی نسبت به شريعتی!

در سال‌های پس از انقلاب، موضع‌گیری در قبال دکتر شریعتی متفاوت بوده است. نسل انقلاب مدافع او بود، و به همین دلیل، بزرگ‌ترین خیابان در تهران به نام شریعتی نام‌گذاری شد. آن روز‌‌ها شریعتی به قدری محبوب بود که وقتی گروه فرقان به خاطر گل روی دکتر، مرحوم شیخ قاسم اسلامی را، که عمری برای تبلیغ و ترویج دین زحمت کشیده بود، ترور کردند، هیچ یادی از او نشد، و تاکنون نیز از سابقه‌ی مبارزاتی‌ی او کسی سخن نمی‌گوید! به‌تدریج که بحث سوءاستفاده از نام شریعتی توسط برخی از گروه‌‌های تندرو و چپ، مانند فرقان و غیره، مطرح شد، و به‌ویژه، با شهادت استاد مطهری، که او هم به دست فرقان انجام شد، در این سوی، و به‌تدریج، انتقاداتی نسبت به شریعتی مطرح شد.

یکی از نخستین آثاری که در قم ضد شریعتی چاپ شد، کتاب آقای ابوالحسنی با نام “شهید مطهری، افشاگرِ توطئه‌ی تاویلِ ظاهرِ دیانت به باطنِ الحاد و مادیت” بود، که در نسخه‌‌های بی‌شماری در قم به چاپ رسیده و توزیع شد.

جناحِ خاصی از جریان چپ از سال ۶۷ به بعد با رویکرد تقویت بنیاد‌‌های فکری رشنفکری دینی فعال شد و در آغاز هم‌چنان مدافع شریعتی بود. درست مانند آنچه پیش از آن در دوران نخست وزیری دولت میرحسین موسوی جریان داشت. در آن سال‌ها در اداره ارشاد و با حمایت آقایان خاتمی و ابطحی و موسوی لاری و دیگران، کتاب‌های زیادی از دکتر به زبان‌های عربی و ترکی استانبولی ترجمه شد.

اما در یک مقطع خاص که مرکز اسناد انقلاب اسلامی فعال شد، ریاست آن‌که خود سابقاً مدافع شریعتی بود، با مرور بر پرونده شریعتی و دیدن نامه چهل صفحه‌ای معروف، یکباره علیه شریعتی شده و آن نامه را همراه با اطلاعات دیگر در مجلد سوم کتاب نهضت امام خمینی آورد و در نقد شریعتی تا به آنجا پیش رفت که وی را به عنوان عامل ساواک معرفی کرد.

این کتاب چندین بار از سوی وابستگان به جریان روشنفکری دینی مورد نقد قرار گرفت، اما صرف‌نظر از آن، اصل کار ایشان تأثیر خاصی در افکار عمومی نداشت و کسی آن را باور نکرد. دلیل آن هم این بود که آن مطالب با تجربه تاریخی که انقلابیون راست هم داشتند، سازگار نبود. حتی در هنگام نشر آن جناح انقلابی راست در کیهان، مدافع شریعتی و نقاد بخش‌های مربوط به شریعتی، از کتاب نهضت امام خمینی، بود.

به‌تدریج در جریان روشنفکری شبه‌دینی و روشنفکری دینی که از کیان آغاز شده بود، نقادی شریعتی آغاز شد. در این زمینه برای مثال، می‌توان به کتاب بیژن عبدالکریمی اشاره کرد که به نقد اندیشه سیاسی شریعتی پرداخت و او را به خاطر حمایت‌اش از امامت، مدافع استبداد معرفی کرد. آن کتاب البته از نگاه دینی نبود. شاید نخستین کسی که به‌طور جدی از این جریان در مسیر نقد دکتر وارد شد، دکتر سروش بود که به تدریج در عین حفظ حرمت شریعتی، به نقد جدی افکار او پرداخت و در این باره در مقاطع گوناگون گفت و نوشت.

سیر روشنفکری دینی در ایران، به‌ویژه از زمانی که موضوع اصلی بحث دین، ارتباط آن با دمکراسی شد، به سمت نقد شریعتی پیش رفت، چون دکتر آشکارا طرفدار دمکراسی نبود، بلکه بار‌‌ها آن را نقد کرده بود.

همین زمان جناح راست که برخی از آرمان‌های خود را در افکار شریعتی می‌دید و قدری هم به خاطر مقابله با چپ و همین‌طور حسی که بخشی از جریان انقلابی راست از قدیم نسبت به شریعتی داشتند، به تدریج به دفاع از شریعتی پرداخت. شاهد آن این بود که گهگاه در سیما بخش‌‌هایی از سخنرانی‌های وی پخش می‌شد، که تقریباً به جز سال‌های اول انقلاب کم سابقه بود. این وضعیت اکنون هم ادامه دارد.

اما آنچه اکنون رخ داده، این است که جریان روشنفکری دینی به‌طور جدی به نقد دکتر پرداخته است. این جریان تقریباً هیچ نقطه مشترکی با شریعتی ندارد و اندیشه‌های او را در هیچ زمینه‌ای برنمی‌تابد. نه تفکر انقلابی او را می‌پذیرد و نه روش احساسی او را مطلوب می‌داند و نه نگاه اجتماعی و سیاسی او را به دین درست می‌داند و خیلی مطالب دیگر که جای بیان آن‌‌ها در اینجا نیست.

در این شرایط است که چاپ کتاب آقای محمد منصور ‌هاشمی از سوی یک ناشر اصلاح‌طلب، توجیه می‌شود. این ناشر که نام نشر خود یعنی “کویر” را هم مدیون شریعتی است، در مقدمه، انتشار این آثار را پایبندی به میثاقی می‌داند که پایه‌های آن را آزاداندیشی تشکیل می‌دهد.کتاب در اصل در چند فصل پیرامون شریعتی، سروش، مجتهد شبستری و ملکیان و مرور بر افکار آن‌‌ها و در نهایت بندی در نتیجه‌گیری است. یک ضمیمه با عنوان علی شریعتی و احمد فردید و سه پیوست شامل بحث‌های خود وی درباره‌ی ایمان در تلاقی چند عالم، قرائت‌پذیری دین و روشنفکری دینی معلل یا مدلل آمده است.بخش مهم و مفصل آن مربوط به شریعتی است. نویسنده در این بخش، نقد مفصل و تندی صورت داده و به طرز بی‌سابقه‌ای افکار و اندیشه‌های او را بی‌پایه، سست، غیر مستدل، متناقض، شتابزده و دفاع‌ناپذیر وصف کرده است.

برخی از عبارات انتخابی در نقد دکتر بدین شرح است :

پای‌بندی ناشر را به آزاداندیشی منکر نمی‌شوم، به‌ویژه به این معنا که آزاداندیشی برای جماعت روشنفکر، توجیه‌گر چرخش‌های یک صد و هشتاد درجه‌ای است، اما به نظر می‌رسد برخی از عبارات کتاب، دست‌کم اندکی خارج از نزاکت اخلاقی باشد، صرف نظر از آن‌که نقد‌‌ها درست باشند یا خیر و این کار در شأن کار نشر نیست، چه رسد به ناشر اصلاح‌طلبی چون آقای مظفر، به‌ویژه که ایشان در مقدمه کتاب از مؤلف به عنوان فردی فاضل، اندیشمند و نکته‌سنج یاد کرده است.

نویسنده این نوشتار، هیچ نظری درباره‌ی کلیت انتشار این کتاب ندارد و خود فصلی را در کتاب جریان‌‌ها و سازمان‌های مذهبی در دوره پهلوی به مرحوم دکتر شریعتی اختصاص داده و طبیعی است که برخی از انتقاد‌‌ها را درست بداند. جالب آن‌که برخی از این مطالب، همان‌هایی بود که سه دهه پیش، امثال آقای مصباح و مطهری اظهار می‌کردند.