شریعتی و شک برای شناخت

دکتر علی شریعتی از آن دست متفکران و اندیشمندانی است که پس از گذشت ۳۲ سال از سالروز وفاتش، هم‌چنان در بوته نقدهای گاه بسیار غیرمنصفانه قرار دارد؛ عده‎ای نگاه او را سیاه و سفیدی می‎دانند و می‎گویند شریعتی دین را ایدئولوژیک کرد، چون سیاه و سفید می‎دید.

می‎گویند شریعتی دینداری و رفورم دینی را تبدیل به پروژه اجتماعی کرد و از آن‎جا که او تحصیل کرده فرنگ بود، جماعتی معتقدند مجال کافی نیافت تا در معارف اسلامی مطالعه وافی داشته باشد و به همین دلیل، از مسلمات قرآن و سنت و معارف و فقه اسلامی بی‎خبر بوده و دچار اشتباهات فراوان گردیده است.

جماعتی نیز به این قایلند که شریعتی دل در گرو مارکسیسم داشت و تحت تأثیر فیلسوفانی همانند ژان پل سارتر، آلبر کامو و امثال آنان بود و در آخر این که گروهی نیز پا را از این‎ها فراتر نهاده و او را سنی و یا وهابی می‌خوانند و بالاخره آن که مرحوم شریعتی را یا سفیدِ سفید می‎بینند و یا سیاهِ سیاه، و اندک‌اند کسانی که بت‌های ذهنی خود را به کناری می‌نهند تا شریعتی را همان گونه که هست، بشناسند. در این نوشتار، برآنیم تا بنابر مقتضای مقال و تناسب مجال، غبار از آیینه وجودش بزداییم تا شاید شناختی نزدیک‎تر به‎واقع به‎دست آوریم.

نظر به این‎که شریعتی در سراسر حیات فکری خویش هم‌چون کاوشگران حوزه معرفت کوشید تا به بنیادی کاملاً یقینی دست یابد، در یافته‎ها و معتقدات سنتی به دیده شک نگریست و در پی ادله رفت.

از این‎رو بر تعدادی از یافته‎های مذهب سنتی خدشه وارد ساخت تا جایی که تعدادی از بزرگان و اندیشمندان دینی هم‌چون امام خمینی بر او خرده گرفته و گلایه کردند که:

اما شریعتی که شکاکیت را اساس معرفت و به‎منزله جوهر خردمندی می‎دانست، معتقد بود:

و در جای دیگر نوشته است:

با سیری در آثار دکتر شریعتی در می‌یابیم که وی در تمامی حوزه‌های دینی و رشته‌های اعتقادی، رویکردی شکاکانه داشت؛ چنان که خود او در بخش‌هایی از مجموعه آثار یادآور شده است که این رویکرد ریشه در شک دکارتی _ که به شک دستوری یا شک روشی مشهور است _ دارد. شک روشی و راهبردی، از لوازم درست اندیشیدن است و این شک امروزه به عنوان یکی از اصول ضروری و تخلف‌ناپذیر در متدلوژی جدید در تمام علوم کاربردی قطعیت یافته است.

در شک روشی، آن چنان که فرانسیس بیکن می‎آموزد، ابتدا باید ذهن را از انواع بت‌ها پاک کرد. بیکن معتقد است اگر بت‌های ذهنی را از سر راه اندیشه به کناری نگذاریم، هرگز نخواهیم توانست در جاده حقیت به پیشرفت نایل آییم.

وی تمامی پیش‌داوری‎هایی که آدمی از سر تسامح و غفلت می‌پذیرد را مورد هجوم قرار می‌دهد. به دیگر سخن، در شک روشی، می‎بایست اصول اولیه‎ای که بدون تحقیق و پژوهش لازم مورد پذیرش قرار گرفته‎اند، مجدداً آزمون شوند و دانش‎هایی که مورد تأیید تجربه قرار نمی‎گیرند، باید باطل و مردود به‎شمار آیند.

شریعتی در نوشته‎ای بر اشتراک دیدگاه خود با بیکن اشاره داشته و تعبیر وی را در لابه‎لای سخنان خود به عاریت گرفته است.

البته باید توجه داشت که شریعتی درمی‌یابد در بعضی از مباحث اعتقادی عقل محک خوبی برای دریافت فلسفه مسایل نیست و آنجا که عقل تعطیل می‌شود، هم‌چون پاسکال و کی‌یرکگور به مشرب فیدئیزم یا مشرب اصالت ایمان، متمایل می‌شود.

وی درمی‎یابد آنجا که عقول ناتوان خاموش می‌شوند، باید گوش به کلام خدا داد و هم‌چنین با کی‎یرکگور متفکر دانمارکی و مؤسس مکتب اگزیستانسیالیسم همداستان می‎شود و معتقد است که انسان با اتکای به خود و بدون یاری ایمان، هرگز قادر نیست به معرفت یقینی و حقیقت اصیل دست یابد.

با شیوه شک روشی، شریعتی یافته‎های خود را در حصار سکوت به بند نمی‎کشید، بلکه کوله‎بار اندیشه و تفکرش را با خامه قلم‌اش بر نسل مشتاق و محروم عرضه می‎کرد و در این میان، تیپ‎هایی را در کنه اندیشه‎های خود گرفتار می‎کرد که هیچ سنخیتی با او نداشتند.

تفکر شریعتی بر پایه چند مؤلفه شکل گرفته است؛ من‎جمله از مذهب تاریخی موجود پرهیز می‌کرد و به عبارتی نوک پیکان حملات‌اش به‎سوی متولیان دین بود. دیگر آن‎که الگوی موجود و تحقق یافته در جامعه غربی را نیز نمی‎پذیرفت. شریعتی در این‎باره می‎گوید:

مؤلفه‌های فوق‌الذکر باعث هجمه نظرات متفاوت و متناقض در مورد ایشان می‌شد. نظراتی که گاه اعتقاد به اصول دین آباء و اجدادی ایشان را زیر سؤال می‌برد.

بدین روی، شریعتی در مقام دفاع از اعتقادات مذهبی خود می‎گوید:

در پی انتشار آثار دکتر شریعتی پیرامون مسایل دینی و عقیدتی از جمله کتاب “اسلام‌شناسی”، گروهی از صاحب‌نظران و متفکران دینی از جمله شهید مطهری و مهندس بازرگان با اشاره به اشکالات ایشان، اعلام داشتند:

شریعتی در پی اعتراض صاحب‎نظران و اندیشمندان دینی در مقام دفاع از خود معتقد است که جامع معقول و منقول نیست و فقط در یک رشته خاص چیزهایی بلد است و تمام مسایل را از همان وجهه – که وجهه اجتماعی و جامعه‎شناسی است – طرح می‎کند و سایر وجوه مسئله را می‎بایست متخصصین دیگر مطرح نمایند.

از این رو، شریعتی با صراحت اعلام می‎کند که آن‎چه می‎گوید، تمام آن‎چه در این باب باید گفته شود، نیست و اذعان می‎دارد این نکته برای تمامی مسایلی که در اسلام مطرح می‎کند، صادق است.

با در نظر گرفتن انتقادات به‎جایی که اندیشمندان حوزه علوم اسلامی بر آثار دکتر شریعتی وارد ساختند، او در پی آن بود که صاحب‎نظران این عرصه آثار وی را نقد و تصحیح کنند.

به همین دلیل، وصیت کرد محمدرضا حکیمی آثار ایشان را مورد بازنگری قرار دهند تا احیانا اگر مطلبی را به اشتباه مطرح نموده است، ویرایش نماید. خود ایشان هم چنین تصمیمی داشت که دیگر اجل مهلت نداد.

مخالفت دکتر شریعتی با بورژوازی، سرمایه‎داری و عباراتی از این دست و در مقابل، دغدغه ایشان نسبت به مفاهیمی هم‌چون عدالت و برابری، این ایده را در ذهن تداعی می‎کند که دکتر شریعتی دل در گرو مارکسیسم دارد. البته اگر به این نکته توجه کنیم که نوعا مارکسیست‌ها نگاه تک بعدی دارند و عمده‌ترین دغدغه آن‌ها موضوعات اقتصادی و محو نابرابری‌های طبقاتی است، در مقابل دریابیم که دکتر شریعتی درصدد بوده از اصالت بخشیدن به روح و همین‎طور ماده فاصله بگیرد و به هردو توجه کند، بنابراین نمی‎توان او را یک مارکسیست دانست. هرچند تحت تأثیر فیلسوفانی هم‌چون ژان پل سارتر بوده باشد و یا در آثارش از تمثیل‌های مارکسیستی سود جسته باشد. چراکه در تفکر تلفیقی‌ی وی، اجزایی برگرفته از مارکسیسم وجود دارد، اما خاستگاه این تفکر تلفیقی رو به سوی مارکسیسم ندارد.

دکتر شریعتی هرچند با دموکراسی صراحتاً مخالفت کرده است، اما علنا از آزادی دفاع نموده، زیرا آزادی و دموکراسی با هم فرق دارند.

بسیاری به اشتباه آزادی و دموکراسی را مترادف هم فرض نموده‎اند و فرقی میان این دو مفهوم قایل نمی‎شوند؛ در حالی‎که این دو اصلاً به یک معنا و مفهوم نیستند. در واقع آزادی در برابر توتالیتاریسم می‎ایستد و دموکراسی در برابر اقتدارگرایی قرار می‎گیرد. دموکراسی اجازه نمی‌دهد که در حکومت یک شخص واحد تصمیم‌گیرنده اول و آخر باشد و جهت رسیدن به کرسی صدارت می‌بایست از بطن انتخابات مردمی و رقابت‌های حزبی بیرون بیاید. هرچند در مقابل امکان‌پذیر هست فردی که از دل دموکراسی بیرون نیامده تصمیم‌گیرنده حکومتی باشد، منتهی تصمیمی انسانی بگیرد و بالعکس می‎توان شخصی را فرض کرد که منتخب آرمان‎های ملتی باشد، اما مشی دیکتاتورمآبانه داشته باشد و مردم را از آزادی‎های به حق محروم سازد، همانند هیتلر؛ او کودتا نکرد، بلکه منتخب مردم بود و از طریق لیبرال دموکراسی و رقابت‎های حزبی بالا آمد. درواقع باید اذعان داشت شریعتی مخالف توتالیتاریسم و تمامیت‎خواهی بوده و به همین دلیل، علم آزادی را برافراشته است.در آخر باید اشاره کرد شریعتی عمری در راستای آزادسازی انسان‎ها از قید و بند سنت‎ تاریخی و الگوهای وابسته به زمان و مکان، برای ایجاد زمینه اجتماعی و رسیدن به رشد و پیشرفت سپری کرد. برای شتاب‌بخشی به انقلاب اسلامی در راه رسیدن به هدف، انواع و اقسام تضییقات و شکنجه‎ها را تحمل کرد؛ ۱۸ ماه تمام حبس انفرادی را متحمل شد تا بگوید: