شریعتی‌ی جامعه‌شناس

علت این‌که متن این سخنرانی را پس از چهار سال منتشر می‌کنیم، هماهنگی محتوای آن با میزگردی است که بنیاد فرهنگی شریعتی خرداد ماه ۱۳۹۰ با موضوع «شریعتی و علوم انسانی» برگزار کرده است. محتوای این سخنرانی می‌تواند کنار آن میزگرد چهره‌ی شریعتی جامعه‌شناس را روشن‌تر کند.

زمانیکه عنوان پانل (شریعتی و جامعه شناسی) مطرح شد، اولین واکنشها این بود: اینها چه ربطی به ما دارد، اینها حساسیتهای آکادمیک است. همانجا گفتم، ربطش شریعتی است و جامعه شناسی شریعتی و این موضوع خوبی شد برای طرح بحث من.

امروز که سی سال از شهادت شریعتی می گذرد و بیست و چند سال از انقلاب، جا دارد با فاصله ی ای که برقرار کردیم، بدور از منفعت، مصلحت، موضع و قدرت، به ارزیابی میراث علمی او بپردازیم و ببینیم که جایگاه امروزی شریعتی در متن علوم اجتماعی چیست؟ شریعتی چگونه جامعه شناسی است؟ این فرایند در خصوص بسیاری از متفکرانی که اندیشه شان با تحول تاریخی جامعه و جریانات سیاسی پیوند خورد، طی شده است. مارکس نمونه ی خوبیست. در یک دوره، مارکس کلید فهم جهانی بود که در دو اردوگاه نظم یافته بود، اردوگاه سوسیالیسم و اردوگاه کمونیسم. با فروپاشی دیوار برلن، با جهانی شدن … بسیاری از پایان مارکس سخن گفتند. ده سال بعد دریدا، شبح مارکس را نوشت و از مارکس و پسرانش نام برد. مارکس ایدئولوگ اردوگاه سوسیالیست رفته بود اما مارکس فیلسوف، اقتصاد دان، جامعه شناس برخاسته بود و دغدغه ی او، همچون شبحی بر جهان بعد از او همچنان گسترده بود، جهانی که بیش از هر وقت، در چنبره ی فقر و بی عدالتی گرفتار شده بود.

می توان آیا امروز، به تاسی از دریدا، از سایه شریعتی بر جامعه ی ما و بازگشت او سخن گفت؟ آری و نه! آری به این دلیل که سایه ی شریعتی امروز به شکل سیالی بر فضای فکری جامعه ی ما حضور دارد. و نه! به این دلیل که به گواه سی سال مراسم ارشاد، به گواه حضور شما امروز و استقبالی که از او و کتابهایش می شود، می توان گفت که شریعتی هیچگاه از جامعه ی ما نرفت تا امروز از بازگشتش سخن بگوییم. در این دوره ی سی ساله، اندیشه اش باز خوانی شد، مورد نقد قرار گرفت، گاه متهم شد، اماهیچگاه فراموش نشد.

شریعتی جامعه شناس، چهره ی ناشناخته ای از اوست. این ناشناختگی ریشه در ابهامی دارد که در نسبت میان شریعتی و آکادمی همواره برقرار بوده است. در حالیکه شریعتی ایدئولوگ اغلب در کانون مباحث و گفتگوهای انتقادی روشنفکران ما قرار داشته است، آکادمی به نوبه ی خود، هیچگاه به ارزیابی میراث جامعه شناسانه ی شریعتی نپرداخت و با این سایه ای که بر سر جامعه شناسی ایران گسترده بود، تعیین تکلیف نکرد. می گویم سایه، چون شریعتی در حاشیه آکادمی، به شکل سیال و شناور، حضور دارد. مباحثش، از ایدئولوژی گرفته در جامعه شناسی معرفت، تا روایت هایش از کلاسیکهای جامعه شناسی و سه گانه های اجتماعیش، همواره مطرح است. همه ی ما خاطره ی داریم از کلاس درسی که در آن با پرسش دانشجویی در مورد جامعه شناسی او روبرو بوده ایم. شریعتی در حاشیه آکادمی حضور دارد چون جامعه شناسی ایران وامدار شریعتی است. بسیاری از هم نسلان ما از طریق شریعتی با جامعه شناسی آشنا شدند و به سویش رفتند و تا مدتها رشته ی جامعه شناسی با نام شریعتی پیوند خورده بود.

رویکرد دو گانه ی آکادمی با شریعتی جامعه شناس را، می توان در رویکرد دو گانه ی شریعتی نیز با آکادمی باز یافت. شریعتی استاد دانشگاه بود، اما هیچگاه خود را آکادمیسین معرفی نکرد و به قول بوردیو، homo academicusنبود.تاریخ و جامعه شناسی درس می داد اما به آن به عنوان حرفه ننگریست و به تاسی از دورکیم، که معتقد بود ” اگر پژوهش های ما فقط سود نظری داشته باشند بی ارزش اند و حتی یک ساعت زحمت نیز نباید صرف آن ها کرد”، دوگانه ی “دانشمند و سیاستمدار” را نپذیرفت. او با تکیه بر سنت جامعه شناسی انتقادی، میدان مطالعه ی خود را نه نظم، که تغییر اجتماعی قرار داد و واقعیت اجتماعی را نه یک امر متصلب که یک “کانون آتشفشانی فعال” ارزیابی کرد، از این روست شاید که شریعتی بیش از آنکه به عنوان یک جامعه شناس شناخته شود، در اذهان عمومی به عنوان یک روشنفکر منتقد شناخته شده است.

چهره ی شریعتی جامعه شناس، درعین حال یکی از امروزی ترین چهره های اوست. بسیاری از موضوعات و ابزاری که شریعتی در زمانه ی خود برای فهم جهان اجتماعی ما در اختیارمان قرار می دهد، پس از گذشت سی سال همچنان در تحلیل واقعیت اجتماعی امروز یاری مان می رساند. مباحثی چون جامعه ی در حال گذار، جامعه ی ناموزون، تفکیک میان زمان تاریخی و زمان اجتماعی و مساله ی ناهمزمانی ایندو، قانون علیت متقابل، نهضت و نهاد، سه گانه ی دین و طبقه و دولت، و مشارکت وی در جامعه شناسی تاریخی ادیان… از کارآمدترین مباحث جامعه شناسی شریعتی است که اغلب در تحلیل های جامعهشناختی، بی ذکر منبع و گاه فراموشی آن استفاده می شود.

این جامعه شناسی اما با دو پرسش اصلی روبروست: تنش میان علم و ایدئولوژی، علم و اتوپی در رویکرد جامعه شناسانه ی شریعتی و سپس تنش میان تضاد و نظم اجتماعی، که تحت عنوان :”پارادوکس های جامعه شناسی شریعتی” از آن نام برده اند.

برخی گفتند: شریعتی یک ایدئولوگ است، نه یک جامعه شناس. اتوپیک و آرمانی است، نه رئالیست و تجربه گرا. طرح یک جامعه ی ایده آل را می ریزد و جامعه شناسی وی، در جهت پروژه ی سیاسی و فکری اوست، در نتیجه نمی تواند یک جامعه شناسی علمی نام گیرد. و دیگرانی گفتند: جامعه شناسی شریعتی بدرد دوران تغییر می خورد، نه سازندگی. رویکردش صرفا انتقادی است، نه اصلاحی. سلبی است، نه ایجابی. تنها به کاستی ها می پردازد، نه قوتها. و اینها را “پارادوکس های شریعتی” نامیدند.

چکیده ی بحث من اینست که این پارادوکس ها، پارادوکس های بنیانگذار جامعه شناسی نیز هست و در متن این رشته، از هم آغاز تا کنون وجود داشته است. کلاسیک های جامعه شناسی، اغلب روشنفکران زمان خود بودند و همه، پروژه های فکری و اجتماعی مشخصی داشتند. جامعه شناسی به عنوان یک علم و یک رشته، از هم آغاز هم اسطوره های بنیانگذار خود را داشت و هم اتوپی های دور و دراز خود را. در این خصوص کتابها و نوشته ها بسیار است. بحث اسطوره های جامعه شناسی از تریگانو، بحث جامعه شناسی بمثابه علم و اتوپی، از گرابر … نمونه ای از این آثار است. در نتیجه نمی توان با برچسب ایدئولوژی یا اتوپیا، مفاهیمی که امروز به نحوی دیگر تعریف و مقصر قلمداد می شوند، یک اندیشه را از دور علم خارج کرد و حکم به بی اعتباری اش داد.

جامعه شناسی آغازین، در شرایطی شکل گرفت که جامعه ی سنتی قدیم در حال فروﭙاشی بود و جامعه ی جدیدی در حال به دنیا آمدن. جامعه شناسی کارش توصیف این جامعه ی جدیدی بود که در حال شکل گیری بود. توصیف؟ بله. و البته مداخله در آن.

از کنت شروع کنیم، واضع جامعه شناسی:

اگوست کنت، واضع جامعه شناسی، شهروند یک جامعه ی انقلابی بود. در دوره ی انقلاب فرانسه به دنیا آمده بود و شاهد فروپاشی جامعه ی اشرافی و شاهنشاهی قدیم و جامعه ی انقلابی و جمهوریخواهانه ی جدید. مساله ی اصلی وی این بود: چگونه به این جامعه ﭘس از یک دوران انقلابی و در هم ریخته، نظم و سامان ببخشد. نظم و ﭙیشرفت جامعه، دغدغه ی اصلی کنت بود.

کارل مارکس، متعلق به نسل بعدی بود. وقتی کنت مرد، مارکس ۳۹ ساله بود. نسل انقلاب دیگری، انقلاب صنعتی. جامعه ی دهقانی از هم فرو میباشید و جامعه ی صنعتی در حال تولد بود. سیل عظیم کارگران حقوق بگیر و سرمایه داران کارخانه دار. مساله ی اصلی مارکس، برابری بود. ایجاد جامعه ای که دیگر مالکیت در آن تبعیض و شکاف و خندق اجتماعی ایجاد نمی کرد.

دورکیم، متعلق به نسل بعدی بود. وقتی مارکس مرد دورکیم ۲۸ ساله بود. زمانیکه دورکیم کار خود را آغاز کرد حدود یک قرن از انقلاب فرانسه گذشته بود. دوران، به تعبیر خود دورکیم، دوران گذار بود.

برای پاسخ به این شرایط اما هر کدام امیدی داشتند. سن سیون از “مسیحیت جدید”سخن گفت. کنت پوزیتیویست، “دین بشریت” را اعلام کرد و به تحقق آن امید بست. مارکس ماتریالیست، دل به جامعه ی آرمانی “کمونیسم” داد. دورکیم خواستار یک “اخلاق مدنی” بود و در تحقق آن در پی ریزی لائیسیته فرانسه مشارکت فعالی داشت. اینها به تعبیر هانری دروش، “امیدهای جامعه شناسی” بودند و همه ی تلاش این جامعه شناسان، تحقق آن امیدها بود و اگر امروز هم این چهره ها کلاسیک و پیشگامان جامعه شناسی قلمداد می شوند، نه صرفا به دلیل نظریات علمی و روشهای تجربی شان است بلکه همچنین به دلیل خصلت روشنفکرانه ی کارشان و رسالتی است که برای علم قائل بودند. این وبر سیاستمدار است که به وبر دانشمند یاری میرساند.

رسالت چیست؟ به گفته ی وبر، پایه ی جهان مدرن. زمانی که شغل، کار وحرفه مان را بیشتر از یک مشغولیت برای کسب درآمد قلمداد کنیم. با کارمان رابطه ای به نوعی مذهبی داشته باشیم، رابطه ای ارزشی. این وجه ارزشی-اخلاقی-آرمانی را در کار اغلب کلاسیک های جامعه شناسی می بینیم. مارکسیسم اگر جهانی شد به قول ریمون آرون، به دلیل خصلت اتوﭘیایی اش بود. “دین بشریت”، امیدی بود که بعدها در اومانیسم و همبستگی کامو جلوه هایش را می بینیم. “اخلاق مدنی” دورکیم هنوز یکی از امیدهای لائیسیته ی فرانسویست. در نتیجه وجود عناصر اتوپیایی، وجود یک پروژه ی فکری، نمی تواند و نباید اعتبار جامعه شناسانه ی کار را زیر سوال ببرد.
و اما دومین نقد: جامعه شناسی شریعتی، معطوف به دوران تغییر است و نه سازندگی. انتقاد می کند و راهکار نمی دهد.

روبرت نیسبه از پارادوکس جامعه شناسی صحبت میکند. جامعه شناسی که هم نظم اجتماعی و هم دگرگونی و تغییر اجتماعی موضوع اصلی مطالعات و کارش است. این دو موضوع که محور اصلی آثار جامعه شناسی است عملا به شکل گیری دو سنت متمایز در جامعه شناسی منجر شد. یک سنت نظم و ثبات اجتماعی که دغدغه اش انسجام دهی هر چه بیشتر جامعه است و یک سنت که بیشتر توجه خود را معطوف به تغییر و تحول اجتماعی میکند. از قرن ۱۸ به بعد، عملا علوم انسانی و اجتماعی و ظیفه ی نقد اجتماعی را به عهده داشتند و همراه و مولد جریانات انتقادی جامعه بودند اما تدریجا با اوج گیری پوزیتیویسم و سیانتیزم و همچنین فونکسیونالیسم، این وظیفه، کنار گذاشته شد و از این رو، جامعه شناسی آماج نقد جنبشهای اجتماعی دانشجویی قرار گرفت. در آلمان همین دانشجویان در سالهای ۶۹ به سراغ جامعه‌شناسان رفتند و پرسیدند: جامعه‌شناسان به چه درد می‌خورند؟ و خودشان با توجه به اینکه جامعه شناسی در واقع از جنبش های اجتماعی عقب فتاده بود پاسخ میدادند: به درد توصیف و توجیه واقعیت اجتماعی موجود.

چرا چنین درکی از جامعه شناسی قوت گرفت؟ چون از زمان تفکیکی که ماکس وبر میان “سیاستمدار و دانشمند”، میان “علم و عمل” و میان “امر واقع و امر ارزشی”، قائل شده بود، جامعه شناسی عملا به نوعی جامعه نگاری تقلیل یافته بود . جنجال بر سر قضاوت ارزشی که تحت عنوان ” بحث ارزشی” شناخته میشود یکی از مباحث جامعه شناسی آلمان بود. در نشست “اتحاد برای سیاست اجتماعی”، در سال‌های ۱۹۰۰، ورنر سومبارت و ماکس وبر این بحث را دامن زدند و هدف خود را پیشرفت معرفت جامعه شناختی با تحقیقات علمی محض قرار دادند و هرگونه هدف عملی با هر شکلی را رد کردند و میان “مسائل علوم اجتماعی” و “سیاست اجتماعی” تفکیک قائل شدند. اعضای این اتحادیه بر عکس معتقد بودند که علوم اجتماعی هدفشان تنها تحلیل و توصیف پدیده های اجتماعی نیست بلکه از این تحلیل ها می بایست آرمانها و اهداف و سیاستهایی را نیز استخراج و توصیه کرد، در حالیکه از نظر وبر، ارزشها جایگاهی در کار علمی ندارند و علوم اجتماعی معیاری برای این ارزشها ارائه نمیدهند. تفکیک وبر میان امر ارزشی و امر واقعی و تاکیدش بر ” بی طرفی ارزشی”به شکل ناخواسته ای به تقویت رویکرد پوزیتیویستی انجامید. رویکردی که در سال‌های ۶۰ـ۷۰ با طرح مباحثی چون “پایان ایدئولوژی‌ها” تقویت شد و معرفت جامعه شناسی را در خدمت مدیریت بهتر نهادها و نظم اجتماعی قرار داد و به تحول و تغییر اجتماعی بی توجه ماند.

اما در شرایط مبارزات ضد فاشیستی و ضد استالینیستی بعد از جنگ جهانی دوم، همچنین با گسترش جنبش های ضد استعماری در جهان سوم و جنبش های حقوق بشر، رویکردهای پوزیتویستی و کارکردگرایانه، در برابر تحولات اجتماعی جدید، ناکارآمد بودن خود را نشان دادند و پیچیدگی هر چه بیشتر جوامع مدرن، ضرورت تحولی را در تئوریهای جامعه شناختی بیش از پیش برجسته کردند. از این زمان به بعد، نقد اجتماعی از صورت واحد خود که عمدتا جنبه ای طبقاتی داشت درآمد، و متکثر شد و همه ی اشکال جامعه ی مدرن را دربرگرفت. مسئله ی زنان، اقوام و نژادها، روابط نسلی، آلودگی محیط زیست، مسائل جامعه ی صنعتی، نقش تکنیک درفرهنگ، سیستم اموزشی، مبارزات علیه جنگ… همه موضوعات و صور گوناگون نقد اجتماعی شدند. دیگر یک مسئله ی کلان اجتماعی نبود که تنها یک راه حل واحد داشته باشد.

در اینجا بود که رویکرد جامعه شناسی انتقادی قوت گرفت. با این رویکرد، جامعه شناس دیگر کارگزار نظم اجتماع نیست و کارش نشان دادن وجه پنهان جامعه و نابرابریهای اجتماعی است. از این زمان به بعد جامعه شناسی به نقش اولیه ی خود که نقد اجتماعی بود دوباره بازگشت و وظیفه و کارکرد آغازین خود را مجددا به عهده گرفت. شریعتی در این دوره بود که به جامعه شناسی پرداخت و با این سنت جامعه شناسی بود که پیوند خورد: ” بهتر بشناسیم تا بهتر مبارزه کنیم”.

نتیجه می‌گیرم :

اولا) لازمه ی رویکرد علمی با این میراث، مطالعه ی کامل و ارزیابی موشکافانه ی همه ی مباحث و نظریاتی است که شریعتی در حوزه های متفاوت جامعه شناسی مطرح می کند. نمی توان صرفا با برچسب مفاهیمی پر مناقشه، همچون ایدئولوژی، اتوپی،… کل این میراث را ندیده بگیریم و حکم تکفیر علمی آن را صادر کنیم. چهره ی شریعتی جامعه شناس و مباحث جامعه شناسی شریعتی را می بایست از متن 36 جلدآثارش، استخراج کرد و سختگیرانه مورد سنجش و تصفیه قرار داد، تا از نظریاتی که می تواند ما را در کار شناخت جهان اجتماعی مان یاری رساند، استفاده کنیم. همان رویکردی که او خود در رابطه با سنت فرهنگی ما، توصیه کرده بود: استخراج و تصفیه ی منابع فرهنگی.

در ثانی) آنچه که به عنوان پاردوکس های شریعتی شناخته می شود در واقع پارادوکس های بنیانگذار این رشته است که عامل بحران و از اتفاق، عامل تغذیه و دینامیسم این رشته نیز بوده اند. بحرانهایی که برخی از آن ” مرگ جامعه شناسی” را نتیجه گرفتند، چنانچه برخی از تکثر چهره های گوناگون شریعتی، ” پایان شریعتی” را نتیجه گرفتند، اما از نظر من، این تکثر و این بحرانها، این رشته را متلاشی نکرد برعکس به ظهور رویکردهای گوناگونی انجامید و به این رشته غنا بخشید.

در نتیجه، اگر بخواهیم به تحلیل ناشناختگی چهره ی شریعتی جامعه شناس برسیم: باید در کادر واسطه ها و دریافت اجتماعی تحلیلش کنیم، یعنی آنها که شریعتی را به ما عرضه کردند و شناساندند و مایی که از شریعتی بنا به تقاضایمان، گزینش کردیم. واسطه هایی که شریعتی را در این سی سال به ما شناساندند، ، آنها که به این دلیل که سناریوی انقلابی که در ذهن پرورانده بودند را با آنچه که در عمل تحقق یافته بود، منطبق نمی یافتند، برای آسیب شناسی آن به سراغ مفاهیم رفتند، مفاهیم مقصر: ایدئولوژی، اتوپیا، آرمان، ارزش، عدالت …اینها را سپردند به متولیانش و فکر کردند که تنها با علم کردن مفاهیمی دیگر است که می توانیم در تحول این عصر مشارکت کنیم. نتیجه چه شد؟ همان ” شرک ارزشی” ماکس وبر: عدالت در برابر آزادی. ارزش در برابر دانش. اعتقاد در برابر علم. واقعیت در برابر اتوپیا. این همان سرنوشت رقت بار و تراژیک مفاهیم در جامعه سیاست زده ی ماست.

در حالی که امروز، اگر بخواهیم با چهره های گوناگون شریعتی آشنا شویم، باید به سراغ جامعه شناسی تولید کنندگان برویم، نه واسطه ها و نه مخاطبان. به سراغ خودش و آثارش. بجای رویکرد همیشگی یعنی تحلیل شریعتی از طریق نسلهایی که پروراند و تاثیرات اجتماعی و روایتهای گوناگونی که از وی رایج شده، بازگردیم به خود شریعتی. به زبان و حرف خودش. به کتابها، نوشته ها و آثارش. به دیگران وکالت ندهیم تا آنچه را که او گفت ونوشت، برایمان تفسیر کنند. نوشته های او موجود است. ببینیم خودش چه گفته است. مثالی میزنم : امروز همه در خصوص مارکس صحبت می کنند اما همه واقعا کتابهای او را خوانده اند؟ می توانند بگویند همین جمله ای را که مدام تکرار می شود: دین افیون توده هاست را در کجا گفته؟ کی گفته؟ همین بحث در مورد شریعتی هم صادق است. او هم قربانی محبوبیتش شد. قربانی همان عوامزدگی که در خصوص مارکس، بدان اشاره می کرد. در نتیجه اغلب نقل قولهایی که از او رایج است، مرجعش نه آثار خود شریعتی که شارحین شریعتی هستند.

چندین سال پیش، یکی از خبرنگاران به نام کشورمان، مقاله ی درخشانی تحت عنوان “شریعتی علیه شریعتی” نوشته بود. او به شش نسل از پیروان شریعتی اشاره کرده بود و نتیجه گرفته بود که ما با شریعتی ها روبروییم، با تکثر شریعتی ها، شریعتی هایی که با هم امروز در جنگند.

برتوله، جامعه شناس فرانسوی، همین بحث را در مورد جامعه شناسی نیز مطرح می کند. او به تکثر رویکردها و تکاثر مکاتب در جامعه شناسی اشاره می کندو با استناد به ریمون آرون که می گفت: جامعه شناسان در هیچ چیز متفق القول نیستند جز در اینکه با هم بر سر تعریف جامعه شناسی اتفاق قول ندارند، به این نتیجه می رسد که آنچه امروز جامعه شناسی را وحدت می دهد: چشم اندازهای مشترک است.

نتیجه می‌گیرم :

راست است! ما با شریعتی ها روبروییم. شریعتی هایی که در این سمینار دو روزه، هر یک از سخنرانان چهره ای از او را به ما معرفی می کنند: شریعتی شاعر، شریعتی خطیب، شریعتی بت ساز و بت شکن، شریعتی ایدئولوگ، شریعتی نظریه پرداز سیاسی….اینها نشان از تکثر شریعتی و وجود شریعتی ها دارد. شریعتی هایی که گاه در برابر هم قرار می گیرند. اما خبرنگار ما، از یک نکته غافل شده بود و آن اینکه، این من های متکثر و گاه متضاد، در یک فرد، یک شخص، یک انسان، وحدت یافته بود. و به تعبیر خود شریعتی، آنچه که به این تکثرها، وحدت می بخشد، همان جهت است. جهتی که به تعبیر شریعتی، در اندیشه ی او همواره ثابت مانده بود. جهتی که وجودش همه چیز را معنا دار می کند و غیبتش همه چیز را بی معنا، متناقض، غیرقابل فهم!

پس جهت را دریابیم تا بتوانیم به این شریعتی های متکثر، وحدت بخشیم.