خانه » درباره شریعتی » امام حسین از نگاهِ شریعتی

امام حسین از نگاهِ شریعتی

ارسال شده در تاریخ 1394/02/07

اکبر مظفری

نام مقاله : امام حسین از نگاهِ شریعتی

نویسنده : اکبر مظفری

موضوع : بررسی مفهومِ شهادت

مقدمه :

دکتر علی شریعتی متفکر و اندیشمندی بود که در یک دوره تاریخی، تاثیر فزاینده‌ای بر روی نهضت اسلامی گذاشت‌. شهید دکتر بهشتی با اشاره بدین موضوع، حق مطلب را ادا می‌کند:

“… دکتر در طول چند سال حساس، هیجان مؤثری در جو اسلامی و انقلاب اسلامی به وجود آورد و در جذب نیروهای جوان درس خوانده و پرشور و پر احساس به سوی اسلام اصیل، نقش سازنده‌ای داشت و دل‌های زیادی را با انقلاب اسلامی همراه کرد‌. این انقلاب و جامعه باید قدردان این نقش مؤثر باشد…”^۱

آثار دکتر شریعتی از فراز و فرودهای بسیاری برخوردار است; برخی آثار وی هم‌چون “اسلام‌شناسی متعهد با مخاطب‌های آشنا” و “تشیع علوی و تشیع صفوی” دارای ضعف‌های ساختاری و اساسی می‌باشد، و برخی از آثار وی از جمله “علی”، “فاطمه، فاطمه است” و “نیایش” را باید در رده کتاب‌های خوب و تاثیرگذار وی محسوب کرد.

برخی از سخنرانی‌ها و نوشته‌های دکتر شریعتی در مورد شهادت امام حسین و حادثه کربلا، از جمله آثار خوب وی به شمار می‌رود‌. در این نوشتار سعی خواهیم نمود به حد وسع خود، دیدگاه دکتر شریعتی را در این موارد به تصویر کشیم:

مقاله :

۱. شهید

نوع فهم دکتر شریعتی از مفهوم عالی شهید، برداشتی خالص، عمیق و ناب از فرهنگ اصیل اسلامی است‌. وی در تعریف کلمه “شهید” می‌گوید:

“… شهید در لغت، به معنای حاضر، ناظر، به معنای گواه و گواهی دهنده و خبر دهنده راستین و امین و هم چنین به معنی آگاه و نیز به معنی محسوس و مشهود، کسی که همه چشم‌ها به او است و بالاخره به معنی نمونه، الگو و سرمشق است…”^۲

“شهید”، زنده، جاوید، حماسه‌ساز، عارف، آگاه، انتخاب‌گر و روزی‌خوار نعم الهی است و این اصیل‌ترین دریافت از متون و فرهنگ اسلامی به شمار می‌رود، چنانچه قرآن کریم نیز بدان اشاره می‌کند‌. دکتر شریعتی در جای دیگر می‌نویسد:

“… شهید، قلب تاریخ است. هم چنان که قلب به رگهای خشک اندام، خون، حیات و زندگی می‌دهد، جامعه‌ای که رو به مردن می‌رود، جامعه‌ای که فرزندانش ایمان خویش را به خویش، از دست داده‌اند و جامعه‌ای که به مرگ تدریجی گرفتار است، جامعه‌ای که تسلیم را تمکین کرده است، جامعه‌ای که احساس مسئولیت را از یاد برده است و جامعه‌ای که اعتقاد به انسان بودن را در خود باخته است و تاریخی که از حیات و جنبش و حرکت و زایش بازمانده است; شهید هم‌چون قلبی، به اندام‌های خشک مرده بی‌ رمق این جامعه، خون خویش را می‌رساند و بزرگ‌ترین معجزه شهادتش این است که به یک نسل، ایمان جدید به خویشتن را می‌بخشد‌. شهید حاضر است و همیشه جاوید; کی غائب است؟…”^۳

بخش فوق بیش‌تر رویکردی کربلایی دارد، بدین معنا که دکتر با نگاه به شهیدان کربلا و فضای حاکم بر آن، به وصف شهید پرداخته است و الا همیشه این گونه نیست که در جامعه‌ای منحط و رو به عقب، سیمای تابناک شهید رخ نماید‌. شهدای جهادهای نبی اکرم صلی الله علیه وآله وسلم و امام علی شاهد این ادعاست‌. البته مرحوم شریعتی بدین موضوع پرداخته است که در جای دیگر بدان اشاره می‌کنیم‌.

۲. شهادت

شهادت، برنده‌ترین سلاحی است که هیچ دشمنی را یارای مقاومت در برابر آن نیست، مرحوم شریعتی در این باره بحث‌های مبسوطی دارد که برای رعایت اختصار، به گزیده هایی از آن اشاره می‌کنیم‌.

“… یکی از بهترین و حیات‌بخش‌ترین سرمایه‌هایی که در تاریخ تشیع وجود دارد، شهادت است…”^۴

“… در فرهنگ ما شهادت، مرگی نیست که دشمن ما بر مجاهد تحمیل کند‌. شهادت مرگ دلخواهی است که مجاهد با همه آگاهی و همه منطق و شعور و بیداری و بینایی خویش، خود انتخاب می‌کند!‌.‌.‌. شهادت، در یک کلمه ـ بر خلاف تاریخ‌های دیگر که حادثه‌ای است و درگیری است و مرگ تحمیل شده بر قهرمان است و تراژدی است ـ در فرهنگ ما، یک درجه است، وسیله نیست; خود هدف است، اصالت است; خود یک تکامل، یک علو است; خود یک مسئولیت بزرگ است; خود یک راه نیم بر به طرف صعود به قله معراج بشریت است و یک فرهنگ است…”^۵

امروز این سخنان با پشتوانه سرمایه عظیم انقلاب، جنگ تحمیلی و اندیشه‌های ناب حضرت امام قدس سره برای نسل جدید، عادی و جا افتاده شده است; لیکن در اواخر سال ۵۰ که این سخنرانی‌ها ایراد شده، فضای فکری جامعه دست‌خوش تحولات اساسی بود و لزوم ارائه مفاهیم “حماسی اسلامی” به زبان روز و متناسب با زمان، به شدت احساس می‌شد‌.

علاوه بر این، خفقان و امنیت پلیسی حاکم بر آن دوره تاریخی، بیانگر شهامت و شجاعت سخنران است; به طوری که بعد از سخنرانی “پس از شهادت” در مسجد جامع نارمک، حاضران تظاهرات باشکوهی برپا کردند‌.

مرحوم شریعتی شهادت را به دو بخش حمزه‌ای و حسینی تقسیم می‌کند‌. شهید مطهری نیز از منظری دیگر، بدان می‌پردازد; وی در این مورد می‌نویسد:

“… جناب حمزه، سیدالشهدای زمان خودش است، و امام حسین سیدالشهدای همه زمان‌ها است…”^۶

دکتر شریعتی در این باره می‌گوید:

“… ما دو نوع شهید داریم; سمبل یکی حمزه سیدالشهداء، و سمبل دیگری امام حسین است…”^۷

برای روشن شدن تقسیم‌بندی فوق، مستقلا به هرکدام می‌پردازیم‌.

شهادتِ حمزه‌ای

“… حمزه یک قهرمان مجاهد است که برای پیروزی و شکستن دشمن رفته، شکست خورده و کشته و شهید شده است‌.‌.‌. حمزه و سایر مجاهدان برای پیروزی آمده بودند ـ البته با احتمال این‌که اگر هم مرگ شده، شد ـ و هدفشان پیروزی و شکستن دشمن بود… بنابراین شهید حمزه‌ای و شهادت حمزه ای، عبارت است از مردی و کشته شدن مردی که آهنگ کشتن دشمن کرده است…”^۸

دکتر شریعتی شهدای حمزه‌ای را مجاهدانی می‌داند که نه برای شهید شدن، که برای کشتن و شکست دادن دشمن به میدان جهاد شتافته‌اند و شهادت، آنها را انتخاب کرده و روزی آنها شده است‌. به عبارتی وظیفه اولیه اسلامی شهدای حمزه ای، شکست دشمن و حفظ اردوگاه اسلام است، لیکن قضای الهی بر سرنوشت ایشان، شهادت نوشته است‌. بنابراین، شهید حمزه‌ای آرزومند شهادت است ولی در پی آن نمی‌باشد; چرا که وظیفه اولیه خود را شکست دادن دشمن می‌داند و در صورت لزوم، از شهادت استقبال می‌کند‌.

شهادتِ حسینی

“… شهادت حسینی کشته شدن مردی است که خود برای کشته شدن خویش قیام کرده است… امام حسین از مقوله دیگری است; او نیامده است که دشمن را با زور شمشیر بشکند و خود پیروز شود، و بعد موفق نشده و یا در یک تصادف یا ترور توسط وحشی، کشته شده باشد‌. این طور نیست، او در حالی که می‌توانسته است در خانه‌اش بنشیند و زنده بماند، به پا خاسته و آگاهانه به استقبال مردن شتافته و در آن لحظه، مرگ و نفی خویشتن را انتخاب کرده است… امام حسین یک شهید است که حتی پیش از کشته شدن خویش به شهادت رسیده است; نه در گودی قتلگاه، بلکه در درون خانه خویش، از آن لحظه که به دعوت ولید ـ حاکم مدینه ـ که از او بیعت مطالبه می‌کرد، “نه” گفت، این، “نه” طرد و نفی چیزی بود که در قبال آن، شهادت انتخاب شده است و از آن لحظه، حسین شهید است…”^۹

سمبل شهادت حسینی در این تعریف، تنها سلاح پیروز است‌. البته شهادت حسینی شرایط ویژه خود را می‌طلبد‌. وقتی ظلم، انحطاط و انحراف همه‌گیر می‌شود و ارزش‌های والای اسلامی مسخ می‌گردد و موعظه‌ها برگوش‌های سنگین کارگر نمی‌افتد; حسین با همه دانایی به عدم توانایی خود در پیروزی ظاهری بر دشمن، علنا به پیشواز مرگ می‌رود و با انتخاب شهادت، بزرگ‌ترین کاری را که می‌شد کرد، انجام می‌دهد‌.

ثمره شهادت امام حسین آگاهی و بازگشت مردم به هویت اصیل اسلامی و زدن داغ رسوایی کشتن فرزند رسول خداصلی الله علیه وآله وسلم بر پیشانی کریه حکومت یزید است‌.

در شهادت حسینی، وظیفه اولیه اسلامی برای یاری دین خدا، شهادت است; در این‌جا مجاهد فی سبیل الله با شهادت خود، دین خدا را یاری می‌کند‌. شهادت عمار یاسر نیز از این قبیل است; لیکن انعکاس شهادت اباعبدالله الحسین به دلایلی گسترده و خارج از ظرف زمان است‌.

در شهادت حسینی، شهید با خوب مردن پیروز می‌شود و در شهادت حمزه ای، با خوب کشتن‌. در شهادت حسینی، شهید با شکست ظاهری از دشمن پیروز می‌شود و در شهادت حمزه ای، شهید با پیروزی بر دشمن‌. در شهادت حسینی، وظیفه اولیه شهید، شهادت است و در شهادت حمزه ای، وظیفه اولیه شهید، مجاهدت و تلاش برای شکست دشمن است‌.

۳. امام حسین

تاثیر اباعبدالله الحسین بر روی اندیشه‌های دکتر شریعتی و خلق روح حماسی و نگاه حسینی وی، در همه آثارش به وضوح دیده می‌شود. بازتاب حماسه حسینی در جولان فکر و روحیه وی بسیار گسترده، شورانگیز و عمیق می‌باشد; به طوری که بسیاری از جریانات سیاسی و اجتماعی و رویدادهای تاریخی را با رویکرد به “حادثه کربلا” تحلیل و ارزیابی می‌کند‌. پرداختن به عاشورای حسینی از منظر دکتر شریعتی بیش‌تر انعکاس یک قریحه قوی، احساس شورانگیز و ترجمان روح حماسی و بی‌ تاب اوست‌. این بخش در زوایای مختلفی قابل مدح است، که اختصارا به چند مورد از آن می‌پردازیم:

الف) شرایط نهضت امام حسین

“… شکل مبارزه‌ای که حسین انتخاب کرده، قابل فهمیدن نیست مگر این‌که اوضاع و شرایطی که حسین در آن شرایط، قیام خاص خودش را آغاز کرد، فهمیده بشود‌.‌.‌. اکنون حسین مسئول نگاهبانی انقلابی است که آخرین پایگاه‌های مقاومتش از دست رفته است و از قدرت جدش و پدر و برادرش، یعنی حکومت اسلام و جبهه حقیقت و عدالت، یک شمشیر برایش نمانده و حتی یک سرباز! سال هایی است که بنی‌ امیه همه پایگاه‌های اجتماعی را فتح کرده است…”^۱۰

اسلام در این زمان، چون پوستین وارونه شده است; ارزش‌های اسلامی رنگ باخته و دین با حاکمیت افراد فاسد و غاصب، رو به انحطاط و انحراف می‌رود‌. امام حسین در چنین شرایطی برای اصلاح دین جدش قیام می‌کند; از یک سو، نیرویی برای تغییر وضع موجود ندارد و از دیگر سو، در سکوت خود مشعل امیدی نمی‌بیند‌. بنابراین، با تنهاترین و برنده‌ترین سلاح، سلاح شهادت، به رویارویی با یزید، مظهر باطل می‌شتابد و با شهادت خویش بر آنها پیروز می‌شود‌.

ب) بایستن و نتوانستن

“… فتوای حسین این است: آری! در نتوانستن نیز بایستن هست; برای او زندگی، عقیده و جهاد است‌. بنابراین، اگر او زنده است و به دلیل این‌که زنده است، مسئولیت جهاد در راه عقیده را دارد‌. انسان زنده، مسئول است و نه فقط انسان توانا‌. و از حسین، زنده‌تر کیست؟ در تاریخ ما، کیست که به اندازه او حق داشته باشد که زندگی کند؟ و شایسته باشد که زنده بماند؟ نفس انسان بودن، آگاه بودن، ایمان داشتن، زندگی کردن، آدمی را مسئول جهاد می‌کند و حسین مثل اعلای انسانیت زنده، عاشق و آگاه است‌. توانستن یا نتوانستن، ضعف یا قدرت، تنهایی یا جمعیت، فقط شکل انجام رسالت و چگونگی تحقق مسئولیت را تعیین می‌کند نه وجود آن را…”^۱۱

“بایستن” یعنی برای انجام دادن وظیفه مسئولیت دینی و شرعی، تلاش نمودن و تا حد توان برای پیشبرد آن، به تناسب زمان و شرایط، اقدام کردن‌. گویاترین کلام برای ادای این مفهوم، فرمایش حضرت امام است. ایشان در پیامی فرمودند:

“… ما مامور به ادای تکلیف و وظیفه ایم، نه مامور به نتیجه…”^۱۲

هر مسلمانی در هر شرایطی، وظیفه‌ای دارد که باید بدان عمل نماید; لیکن اقتضای زمان، شکل انجام وظیفه را به تناسب خود، دست‌خوش تغییر می‌سازد‌. عمل به وظیفه در بستر زمانی خاص، “جهاد” و در شرایطی “فقه” و در برهه‌ای “پرداختن به مسایل علمی” است; لیکن آنچه با تحول زمان دگرگون نمی‌شود، اصل ادای تکلیف و انجام وظیفه است‌.

ج) هنرِ خوب مُردن

“… او (امام حسین) فرزند خانواده‌ای است که هنر خوب مردن را در مکتب حیات، خوب آموخته است… آموزگار بزرگ شهادت اکنون برخاسته است تا به همه آنها که جهاد را تنها در توانستن می‌فهمند و به همه آنها که پیروزی بر خصم را تنها در غلبه، بیاموزد که شهادت نه یک باختن، که یک انتخاب است; انتخابی که در آن، مجاهد با قربانی کردن خویش در آستانه معبد آزادی و محراب عشق، پیروز می‌شود و حسین “وارث آدم” ـ که به بنی‌ آدم زیستن داد ـ و “وارث پیامبران بزرگ” ـ که به انسان چگونه باید زیست را آموختند ـ اکنون آمده است تا در این روزگار به فرزندان آدم چگونه باید مردن را بیاموزند…”^۱۳

شهادت، هنر مردان خداست; چنان که خوب زیستن و خوب زندگی کردن، هنر مردان الهی می‌باشد‌. خوب مردن نیز هنری است که در درجه اول، شهدا آن را به ارث می‌برند‌. شهدا شمع‌های فروزانی هستند که با نثار هستی و وجود خود در محضر حق تعالی، پیروز می‌شوند‌. سیدالشهداء سمبل و الگوی خوب مردن (شهادت) در همه اعصار است‌. مقتدایان امام حسین کسانی هستند که از مایه جان خویش در راه خدا نثار می‌کنند و به راستی حسین آموزگار بزرگ شهادت است که هنر خوب مردن را در جان بی‌ تاب انسان‌های عاشق، تزریق می‌کند‌.

د) آثارِ شهادتِ امام حسین

“… برخی درباره‌ی آثار شهادت حسینی تردید کردند! و آن را قیامی خوانده‌اند که شکست خورده است; شگفتا! کدام جهاد و کدام جنگ پیروزی بوده است که دامنه فتوحاتش در سطح جامعه در عمق اندیشه و احساس و در طول زمان و ادوار تاریخ، این همه گسترده وعمیق و بارآور باشد؟… حسین با شهادت “ید بیضاء” کرد، از خون شهیدان “دم مسیحائی” ساخت که کور را بینا می‌کند و مرده را حیات می‌بخشد… اما نه تنها در عصر خویش و در سرزمین خویش، که “شهادت” جنگ نیست، رسالت است; سلاح نیست، پیام است; کلمه‌ای است که با خون تلفظ می‌شود…”^۱۴

تاثیر حادثه کربلا، هم در بستر زمان خود و هم در طول تاریخ، عمیق و فراگیر بوده است‌. نهضت هایی که با فاصله کمی با الهام‌گیری از قیام خونین کربلا شکفتند ـ مانند قیام توابین و ابومسلم خراسانی ـ و جان‌های مردمی که از ترنم خون‌های گرم شهیدان کربلا زندگی یافتند، معدود نیستند; انقلاب اسلامی شاهد و مثالی زنده در عصر حاضر است که هم در شروع نهضت، پیروزی انقلاب، ثبات نظام و ادامه آن تا هم اکنون همواره زیر درخشش پرتو عشق به اباعبدالله الحسین جریان یافته است‌. به راستی کدامین عشق و ایمان جوشان برای پیشبرد انقلاب اسلامی می‌توانست به اندازه عشق و ایمان حسینی مؤثر باشد؟

ه) زندگانِ جاوید

“… آنها که تن به هر ذلتی می‌دهند تا زنده بمانند، مرده‌های خاموش و پلید تاریخند و ببینید آیا کسانی که سخاوتمندانه با حسین به قتلگاه خویش آمده‌اند و مرگ خویش را انتخاب کرده‌اند در حالی که صدها گریزگاه آبرومندانه برای ماندنشان بود و صدها توجیه شرعی و دینی برای زنده ماندن‌شان بود ـ توجیه و تاویل نکرده‌اند و مرده‌اند، اینها زنده هستند؟ آیا آنها که برای ماندن‌شان تن به ذلت و پستی، رها کردن حسین و تحمل کردن یزید دادند، کدام هنوز زنده اند؟ هرکس زنده بودن را فقط در یک لش متحرک نمی‌بیند، زنده بودن و شاهد بودن حسین را با همه وجودش می‌بیند، حس می‌کند و مرگ کسانی را که به ذلت‌ها تن داده‌اند تا زنده بمانند، می‌بیند…”^۱۵

شهدا زنده‌اند و سیدالشهداء زنده‌ترین شهید تاریخ است‌. نام او، یاد او، خاطره او و داستان شگرف کربلای او، همه و همه در طول تاریخ برای همه نسل‌ها نیروبخش، حیات آفرین، امیدزا و انقلاب‌گستر است‌. به راستی کدامین ملت را می‌توان سراغ گرفت که با روح و خون حسین همگرایی کنند و به افتخار یکی از دو پیروزی نرسند؟ خون حسین، مایه حیات بخشی است که در گذر زمان بر کالبد ملت‌ها دمیده می‌شود و آنها را به زندگی فرا می‌خواند و حسین زنده جاویدی است که هر سال، دوباره شهید می‌شود و همگان را به یاری جبهه حق زمان خود، دعوت می‌کند‌.

و) ساعاتِ آخرِ شهادت

“… عصر عاشورا، امام حسین با آن دقت نظافت می‌کند، با آن دقت آرایش می‌کند، استحمام می‌کند، بهترین لباس هایش را می‌پوشد و بهترین عطرهایش را می‌زند، در اوج خون و در اوج مرگ و در اوج نابودی همه کس‌اش و در آستانه رفتن خودش، هر ساعتی که می‌گذشت و شهدا هم بر هم انباشته می‌شدند، چهره او گلگون‌تر و برافروخته‌تر و قلبش بیش‌تر به تپش می‌آمد، که می‌دانست فاصله حضور، اندک است; چه “شهادت” حضور نیز هست…”^۱۶

حضور شایسته در محضر خدا، آرزوی سرشار از اشتیاقی است که مردان خدا همواره برای آن، لحظه شماری می‌کنند و شهادت، شایسته‌ترین وسیله حضور در پیشگاه الهی است‌. آرایش با دقت امام حسین در عصر عاشورا نیز به خاطر شایسته‌ترین حضوری است که یک امام می‌تواند در محضر الهی داشته باشد‌.

ز) مسئولیتِ ما

“… این که حسین فریاد می‌زند پس از این‌که همه عزیزانش را در خون می‌بیند و جز دشمن کینه توز و غارتگر در برابرش نمی‌بیند ـ فریاد می‌زند که: “آیا کسی هست که مرا یاری کند و انتقام کشد؟” “هل من ناصر ینصرنی؟” ; مگر نمی‌داند که کسی نیست که او را یاری کند و انتقام گیرد؟ این “سؤال”، سؤال از تاریخ فردای بشری است و این پرسش، از آینده است و از همه ماست و این سؤال، انتظار حسین را از عاشقانش بیان می‌کند و دعوت شهادت او را به همه کسانی که برای شهیدان حرمت و عظمت قائلند، اعلام می‌نماید…”^۱۷

امام حسین مظهر و سمبل حق است که در همه عصرها، چون نمادی زنده و خروشان، ظهور پیدا می‌کند و همه کسانی را که از پاسداری حقیقت زمان خود طفره می‌روند، به یاری می‌طلبد و در واقع یاری طلبیدن امام عشق در کربلا، انعکاس موج اندیشه اسلامی برای کمک به حق در همه زمان هاست‌. “هل من ناصر ینصرنی”، یعنی آیا کمک کننده‌ای هست که حق را یاری کند؟

۴. حضرتِ زینب

نمی‌توان از کربلای حسین نوشت و در آن، از کار بزرگ زینبی یادی نکرد; چرا که حادثه کربلا با نقش مکمل و بی‌ بدیل حضرت زینب کامل می‌شود‌. مرحوم شریعتی در این مورد می‌گوید:

“… رسالت پیام از امروز عصر، آغاز می‌شود‌. این رسالت بر دوشهای ظریف یک زن، “زینب” ـ زنی که مردانگی در رکاب او جوانمردی آموخته ـ است و رسالت زینب دشوارتر و سنگین‌تر از رسالت برادرش‌. آنهایی که گستاخی آن را دارند که مرگ خویش را انتخاب کنند، تنها به یک انتخاب بزرگ دست زده اند; اما کار آنها که از آن پس زنده می‌مانند، دشوار است و سنگین‌. و زینب مانده است، کاروان اسیران در پی‌اش، و صفهای دشمن تا افق در پیش راهش، و رسالت رساندن پیام برادر بردوشش‌. وارد شهر می‌شود، از صحنه بر می‌گردد‌. آن باغ‌های سرخ شهادت را پشت سرگذاشته و از پیراهنش بوی گلهای سرخ به مشام می‌رسد‌. وارد شهر جنایت، پایتخت قدرت، پایتخت ستم و جلادی شده است; آرام و پیروز، سراپا افتخار; برسرقدرت و قساوت، برسربردگان مزدور و جلادان و بردگان استعمار و استبداد فریاد می‌زند: “سپاس خداوند را که این همه کرامت و این همه عزت به خاندان ما عطا کرد، افتخار نبوت، افتخار شهادت‌.‌.‌.” اگر زینب پیام کربلا را به تاریخ بازنگوید، کربلا در تاریخ می‌ماند…”^۱۸

بدون شک حضور حضرت زینب در کربلا به عنوان پیام رسان شهیدان، حیاتی‌ترین عنصر در ماندگاری “حماسه حسینی” است‌. اگر زینب نبود، کربلا در کربلا می‌ماند و حماسه درخشان حسینی اسیر حصار زمان خود می‌شد‌. حضرت زینب خود سرود حماسه‌ای بود که درخشید و حماسه سترگ کربلا را در همه زمان‌ها ساری و جاری ساخت‌.

پاورقی :

۱. دکتر شریعتی جستجوگری در مسیر شدن، آیه الله دکتر بهشتی، ص ۱۰۸، چاپ دوم‌.

۲. حسین وارث آدم، مجموعه آثار، ۱۹، “شهادت” دکترعلی شریعتی، ص ۱۷۱‌.

۳. همان، “پس از شهادت”، ص ۲۰۴‌.

۴. همان، ص ۲۰۲‌.

۵. همان، “شهادت”، ص ۱۹۲ و ۱۹۵‌.

۶. قیام و انقلاب مهدی (عج) به ضمیمه شهید، استاد شهید مطهری، ص ۱۰۹‌.

۷. حسین وارث آدم، مجموعه آثار ۱۹، (بحثی راجع به شهید، ص ۱۱۶‌.

۸‌. همان، ص ۲۱۶، ۲۱۷ و ۲۲۳‌.

۹. همان، ص ۲۱۶، ۲۲۲ و ۲۲۳‌.

۱۰. همان، ص ۱۳۶‌.

۱۱. همان، ص ۱۶۶ و ۱۶۷‌.