پایان عصر نیت‌خوانی
نویسنده : رضا علیجانی
موضوع : حسن‌نیت در سیاست کافی است؟
درباره‌ی نیت یا انگیزه می‌توان در حوزه‌ها و بسترهای مختلف سخن گفت و کاربرد آن را به نظاره نشست. از جمله‌ی این‌ها در حوزه‌ی اخلاق، نیت و انگیزه، چه نیت خیر و چه نیت شر، نقش مهمی در ارزش‌گذاری افراد دارد. این مفهوم در حوزه‌ی حقوق هم، البته فراوان و به کرات، کاربرد دارد، و میان جنبه‌ی عینی و کارکردی یک عمل و جنبه‌ی نیت و انگیزشی‌ی آن ارتباط برقرار می‌کند، مثلاً در به کاربردن مفاهیمی چون عمد و غیرعمد. یکی از عوامل تخفیف‌دهنده جرم نیز نیت غیرعمد یا نقش تحریک‌کننده‌ی عوامل مختلف(از جمله نقش تحریک‌کننده‌ی مقتول بر قاتل) است، و یا در مثالی دیگر، هیأت‌منصفه، که عموماً از افراد غیرمتخصص تشکیل می‌شود، محور قضاوت خویش را بررسی‌ی نیت و انگیزه‌ی افراد قرار می‌دهند.
اما وقتی از حوزه‌ی فردی(اخلاق) و حوزه‌ی ارتباط بین اشخاص(حوزه عملی) وارد حوزه‌ی وسیع‌تری، چون حوزه سیاست، می‌شویم، این مسئله به سطح و لایه‌ی دیگری وارد می‌شود. اما محور مشترک میان همه‌ی این حوزه‌ها “انسان” است، و انسان موجودی است بسیار پیچیده، و به عبارتی، یک شرکت سهامی است از صفات خیر و شر. بدین‌ترتیب، این امکان وجود دارد که در پس یک عمل و کنش بسیار منفی، یک انگیزه‌ی مثبت و خیرخواهانه و دلسوزانه وجود داشته باشد، و حتی برعکس آن، در یک عمل خیر و ظاهرالصلاح انسان، یک انگیزه‌ی منفی و خودخواهانه جلوه‌گری کند. انسان با تمامی کنش‌ها و رفتارهایش، به هر میزان که از حوزه‌ی فردی به حوزه‌ی جمعی‌تری چون سیاست قدم بگذارد، می‌بایست با قواعد و ضوابط پیچیده‌تری مورد تحلیل و ارزیابی قرار گیرد. به هر میزان که دایره‌ی عمل انسان وسیع‌تر می‌شود و امواج اثرگذاری‌ی عمل او نیز گسترده‌تر می‌گردد، دیگر نمی‌توان صرفاً به انگیزه‌های او اکتفا کرد.
این مساله وقتی تشدید می‌شود که در جوامع پیشرفته‌تر سعی شده که از طریق تأسیس نهاد، قانون، و تفکیک حوزه‌ها، نقش افراد به حداقل برسد. اما در جوامعی هم چون جامعه‌ی ما، که تفکیک حوزه‌ها به‌شدت کم رنگ است و حتی در حوزه‌ی ورزش به شکل ظاهری‌ی افراد نیز حساسیت نشان داده می‌شود و یا در امتحان‌های گزینش، دانستن یا ندانستن یک سری از کتب ادعیه برای رسمی شدن یک دبیر شیمی هم مورد توجه قرار می‌گیرد، در چنین وضعیتی فراتر از نهاد و قانونی که یا وجود ندارد(مانند احزاب) و یا به راحتی زیر پا گذاشته می‌شود(قانون)، نقش افراد دوچندان می‌شود و با نوعی به کارگیری‌ی معیارهای سنتی‌ی اخلاقی در حوزه‌ی عمل جمعی(سیاست) مسئله باز هم پیچیده‌تر می‌شود، و البته در این میان، نقش منافع و محافل و باندها نیز در تقلیل و تحلیل افراد و کنش‌هایشان به نیت‌ها، نقشی دوچندان می‌یابند. دعوای تخصص و تعهد در سال‌های ابتدای انقلاب نیز جلوه‌ای از همین ماجرا بوده است.
ما اکنون در جامعه شاهد یک پدیده هستیم که در روانشناسی در آن با عنوان اثر هاله‌ای(Hallo effect) یاد می‌کنند. بدین معنا که ما با افراد با احساسی مثبت و یا منفی برخورد می‌کنیم. یعنی آنها را یا خوب و یا بد می‌دانیم. در صورتی که آنها را مثبت بدانیم، هاله‌ای از مصونیت در برابر آنها در نظر می‌گیریم. خوبی‌هایشان را هم می‌بینیم و بدی‌هایشان اما به چشم ما نمی‌آید. و یا برعکس هاله‌ای از شرارت پیرامون افرادی می‌بینیم که بد می‌پنداریم و دیگر نقاط مثبت اخلاقی‌شان به نظرمان نمی‌آید. ما این خیر و شر و مثبت و منفی دیدن را در شکل ساده‌شده‌ای عمدتاً در نیت آن افراد می‌یابیم و نه در یک قضاوت بیرونی‌ی کامل تمام‌عیار و عینی. یعنی معتقدیم که آن فرد نیت مثبت و یا منفی دارد. بنابراین به طور طبیعی تمامی اعمال او یا مثبت است و یا منفی. این پدیده(هاله‌ای) قضاوت در مورد انسان‌ها را به یک اصل ساده و کلی‌ی اولیه تقلیل می‌دهد، چرا که ملاک نیت و انگیزه‌ی آنان است، و بدین‌ترتیب، در جامعه شاهد محاکمه نیت‌ها و یا تجلیل از نیت‌ها هستیم.
عده‌ای را به اتهام‌های مختلف متهم می‌کنیم، در حالی‌که هیچ شواهدی برای آن نداریم و کنش آنها هیچ دلالتی بر این اتهام‌ها ندارد، و صرفاً نیت آنها را که با نیت همخوانی خود تحلیل کرده‌ایم، مورد اتهام قرار می‌دهیم. و برعکس از افرادی تجلیل می‌کنیم، در حالی که صرفاً به نیت‌های خیرخواهانه‌ی آنها و نه نتیجه آن در حوزه‌های سیاست و اقتصاد و جامعه و… توجه می‌کنیم.
از طرف دیگر گاهی شاهد این هستیم که یک حرف و سخن وقتی از طرف عده‌ای خاص، یعنی خودی‌ها، مطرح می‌شود، گویی هیچ احساس بدی در ما ایجاد نمی‌کند، اما اگر همان حرف و سخن را از زبان شخص دیگری که در موقعیت سیاسی‌ی دیگری قرار دارد و در جمع خودی‌ها نمی‌گنجد بشنویم، به هزار اتهام باید که مواجه‌اش کنیم. اما از طرف دیگر، در ادبیات دینی هم حدیث معروف پیامبر است که البته عموماً آن را نیمه‌‌کاره در خاطر داریم: “انما الاعمال باالنیات” همانا ارزش اعمال به نیت و انگیزه‌ی آن است. اما متن کامل این حدیث عبارت است: “انما الاعمال با النیات و الخواتیم ـ همانا ارزش اعمال به انگیزه‌ها و پایان آن است”. یعنی قضاوتی که در مورد هر عمل صورت می‌گیرد، هم به طرح و نقشه(انگیزه و نیت) و هم به نتیجه و خروجی و پایان کار آن مربوط می‌شود. بدین‌ترتیب، کاروان تمدن بشری، در فلسفه و سیاست، از شکل ساده و خام اولیه‌ای که به ویژگی‌های افرادی که باید حکومت کنند می‌پرداخت، به چگونگی و نحوه حکومت کردن حاکمان رسیده است. در این‌جا دیگر نه تنها نیت بلکه مثبت و منفی بودن شخصیت فرد نیز اهمیت ثانوی دارد و شیوه‌ها و نحوه‌ی رفتارها و سیاست‌گذاری‌ها و کنش حاکمان است که در درجه اول اهمیت قرار می‌گیرد. اما در وضعیت کنونی جامعه ایران نیز می‌توان این پرسش را مطرح کرد که آیا همان قدر که در ارزش‌یابی خودی‌ها به “نیت‌ها” توجه می‌شود، این آمادگی وجود دارد که در ارزیابی غیرخودی‌ها نیز نیت‌ها مورد توجه قرار گیرد؟
تاریخ انتشار : ۱۰ / شهریور / ۱۳۸۷
منبع : هفته‌نامه شهروند امروز / شماره ۶۱
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
