منوی ناوبری برگه ها

جدید

قمارِ شريعتی، اهميتِ شريعتی بودن

درباره شریعتی
محمدسعید حنایی کاشانی

.

نام مقاله : قمارِ شريعتی، اهميتِ شريعتی بودن
نویسنده : محمدسعيد حنايی کاشانی
موضوع : ــــــــــ


اقبال لاهوری :
بيا تا کارِ اين امت بسازيم
قمارِ زندگي مَردانه بازيم

سي سال از مرگ دکتر علي شريعتي، روشنفکر و آموزگاري که گمان مي‌رود تاثيرگذارترين روشنفکر عمومي ايران در سده اخير باشد، گذشته است. با اين وصف به نظر نمي‌آيد که بحث از او يا انديشه‌هاي او پايان يافته باشد، چرا که هنوز هستند کساني که مدعي پيروي از انديشه‌هاي اويند، هنوز هستند کساني که درصدد برائت جستن از اويند، و هنوز هستند کساني‌که خواهان بدنامي و رسوايي اويند، و البته بر اين دسته از افراد بايد کساني را افزود که صرفاً خوانندگان و پژوهش‌گران آثار و انديشه‌هاي اويند.

وقتي کسي چنين تاثيري در مخاطبان يک عصر گذاشته است، چندان که در تغييري انقلابي و تاريخي در نظام سياسي و فرهنگي کشوري بسيار مؤثر بوده است، خواه ناخواه اهميتي بسيار مي‌يابد. شريعتي چه دوستدارش باشيم و چه دشمن‌اش، چه خواننده آثارش باشيم و چه رويگردان از آنها، بخشي مهم از تاريخ سرزمين ما را رقم زده است. بنابراين چه براي پافشاري بر انديشه‌هاي او و چه براي چيرگي بر آنها يا برگذشتن از آنها و چه براي خط کشيدن بر آنها، ناگزير از فهم و نقد اين انديشه‌ها هستيم.

در اين ميان، داوري در باب شخصيت فردي شريعتي نيز نمي‌تواند برکنار از اين فهم و نقد باشد. البته اين مقاله نمي‌تواند به همه پرسش‌هايي که اکنون مطرح است پاسخ دهد، يا اصلاً مدعي پاسخي براي همه اين پرسش‌ها باشد، اما مي‌کوشد دست کم طرحي را پيشنهاد کند که در مرتبه نخست “فهم” و در مرتبه دوم “نقد” انديشه‌هاي شريعتي و در مرتبه سوم “داوري” درباره او تا اندازه‌اي امکان‌پذير شود.
 
 
درباره شريعتي دو تصور متداول وجود دارد :

۱. او به گونه‌اي مبالغه‌آميز کسي تصور مي‌شود که نقشي تعيين‌کننده در سرنگوني نظام پادشاهي در ايران داشته است.

۲. او کسي تصور مي‌شود که به احياي انديشه‌هاي ديني پرداخته و از اين رو، سهمي بسيار در گسترش “اسلام‌گرايي” و “بنيادگرايي” داشته است. از همين رو، با توجه به حوادث تاريخي پيش‌آمده در بعد از درگذشت شريعتي، تصور مي‌شود اگر او نبود تاريخي غير از آنچه امروز هست ممکن مي‌بود.

۱. شريعتي، “تاثيرپذير” و “تاثيرگذار”

آثار هر نويسنده يا گوينده‌اي را مي‌توان از يک سو بازتاب زمانه و جهان عصر او، و از سوي ديگر واکنشي نسبت به آنها دانست. اين سخن، چنان که گاهي گمان مي‌رود، به هيچ‌وجه بدان معنا نيست که نويسندگان يا متفکران موجوداتي پذيرا و بي‌اختيارند و همچون ظرفي‌اند که به ناگزير پر و خالي مي‌شوند، و در اين ميان، آنچه اصالت دارد محتواي ظرف است و نه خود ظرف. از سوي ديگر، نمي‌توان انسان را موجودي شمرد که در هر لحظه‌اي از زمان و مکان و در هر محيطي قادر به توليد انديشه يا واکنش‌هايي بدون تناسب و ربط به جهان اطراف خود است. آنچه تاکنون به تحقيق معلوم شده است گواه بر اين است که انسان نسبتي دو‌سويه با جهان خود برقرار مي کند. از سويي تاثير مي‌پذيرد و از سويي ديگر تاثير مي‌گذارد. روند رشد و تحول انسان در روند تاريخ نشان‌دهنده اين تاثيرپذيري و تاثيرگذاري دوسويه است. بنابراين بهتر است ابتدا از شريعتي در مقام نويسنده و گوينده‌اي “تاثيرپذير” سخن بگوييم تا “تاثيرگذار”.
آيا شريعتي در مقام روشنفکري تاثيرگذار مي‌توانست کسي غير از آن که شد، باشد؟

۲. جهان‌هاي تاريخي – فرهنگي شريعتي

شريعتي از تلاقي و برخورد سه جهان تاريخي ـ فرهنگي در وجود خود آگاه بود:

۱. جهان ايراني. ۲. جهان اسلامي. ۳. جهان غربي. دو جهان نخست را مي‌توانيم بخش “واقع بوده” يا غيراکتسابي وجود او بناميم، بخشي که همچون ميراثي به او رسيده بود و او فقط مي توانست آن را بپذيرد يا نفي کند. اما جهان غربي براي او جهاني بيگانه بود که با آن مواجه شده بود. جهاني که از يک سو صورتي تخاصم‌آميز داشت و از سويي صورتي مهرآميز. جهان غربي يا تمدن اروپايي و امريکايي، از يک سو استعمار و جهانگيري را به ياد او مي‌آورد و از سويي فرهنگ و دانش جديد. جهان غربي، هم زهر داشت و هم پادزهر. شريعتي “پادزهر” فرهنگ جديد غربي را خوب مي‌شناخت و آن را ارج مي‌گذاشت: آزادي و آگاهي. غرب با همين دو ويژگي بود که از قرون تاريک رهيده بود و او با همين دو پادزهر بود که مي خواست به احياي فرهنگ بومي خود بپردازد. از همين رو بود که او شناخت عميق فرهنگ و تمدن اروپايي را مرحله‌اي ضروري در “بازگشت به خويشتن” مي‌شمرد:

“… بازگشت به خويش، يک نهضت عميق و دشوار خودشناسي و خودسازي است، لازمه‌اش شناختن تمدن و فرهنگ اروپاست، شناختن دنياي امروز با همه زشتي‌ها و زيبايي‌هايش، و نيز شناختن تاريخ تمدن و فرهنگ و ادب و مذهب و اصالت‌هاي انسان و عوامل انحطاط و ارتقاي تمدن و اجتماع ما و تفاهم با توده مردم و تجانس با متن جامعه و بالاخره احياي آنچه انحطاط در ما کُشت و استعمار از ما بُرد و در ميان ما نسخ کرد و قلب کرد…”
مجموعه آثار ۵ / ما و اقبال / ص۱۱۴
“… کسي که به راستي مي‌تواند به عنوان يک “روشنفکر”، تقليد از اروپا را محکوم کند و غرب‌زدگي را از خود براند و “حق حرف زدن” پيدا کند و از فرهنگ و تاريخ “خويشتن” دم زند، کسي است که دو مرحله تکاملي را به واقع طي کرده باشد: يکي شناخت درست و عميق فرهنگ و تمدن اروپايي، دوم شناخت درست و عميق تاريخ و جامعه و فرهنگ و مذهب خويش…”
مجموعه آثار ۴ / بازگشت به خویشتن / ص۲۵۴

بدين گونه بود که شريعتي به جست‌و‌جوي اسلام رفت و هم بدين گونه بود که مي‌خواست از همه نظام‌هاي فکري و فلسفي غرب تا جايي که امکان داشت، چيزي بداند.

۳. چرا به “ايمان” نياز است

بارها گفته شده است که شريعتي مردي “پُرشور” بود. ما معمولاً “شور” را با عقل و آگاهي در تقابل قرار مي‌دهيم. گمان ما اين است که عقل و آگاهي با “شور” منافات دارند و در جايي که “شوريدگي” هست، جايي براي “عقل” نيست. اما از “عقل” بدون “شور” چه کاري ساخته است؟ هيوم و کانت و هگل و کي‌يرکگور و نيچه از جمله فيلسوفاني‌اند که بر تقدم “شور” بر عقل تاکيد کرده‌اند. اين جمله معروف کانت که “هيچ کار بزرگي بدون شور و شوق انجام نگرفته است” غالباً به نام هگل نقل مي شود، اما شريعتي با اينکه بسيار پرشور سخن مي گفت و عاشقانه بر سر هرچه داشت، قمار مي کرد، دعوت به “شوريدگي” نمي کرد. او همواره از آگاهي و شناخت علمي سخن مي گفت و انديشه‌هاي آزمايشي خود را نه تبليغ دين بلکه راهي براي رسيدن به حقيقت مي‌انگاشت:

“… من نه مبلغ مذهب هستم، نه مذهب ارثي را تبليغ مي‌کنم و نه تعهدي دارم براي تبليغ دين. اين يک نوع تفکر علمي و تحقيقي من است که به جايي رسيده و آن را مي‌گويم. اين اگر مورد قبول مذهبي‌ها باشد يا مخالفان مذهب، زياد فرقي نمي‌کند، زيرا اين برداشت شخصي من است، به عنوان شخصي که مطالعه مي‌کند و چيزي به ذهن‌اش مي‌رسد…”
مجموعه آثار ۲۳ / جهان بينی و ايدئولوژی / ص۱۲
“… بنابراين من از ايمان يا کفر و عدم ايمان صحبت نمي‌کنم، آن را کار ندارم. مساله تحليل علمي قضيه است، نه تبليغ و تلقين. امروز ما به شناختن نيازمنديم، نه به اعتقاد و عدم اعتقاد، چه، غالباً معتقديم. براي آنکه دين بدون شناخت ارزشي ندارد. ما امروز به شناختن مذهب نيازمنديم، به شناختن علم، به شناختن جامعه و تاريخ و شناختن شخصيت‌هايمان، نه به اعتقاد داشتن. اين همه اعتقاد، وقتي با آگاهي توام نباشد، نه تنها فايده‌اي ندارد، بلکه مضر است، براي اينکه همه انرژي‌هاي انساني را مي گيرد. ايمان به خودي خود بي‌ارزش است، آگاهي است که به ايمان ارزش مي‌دهد… علي‌ای را که نمي‌شناسيم، مثل رستم است که نمي‌شناسيم، مثل هر کس ديگري است که نمي‌شناسيم. در شناخت است که اين‌ها با هم فرق مي‌کنند، والا در خود دوست داشتن و گريستن و ابراز احساسات کردن براي اين شخصيت هاي مذهبي يا مذهب، چه فرقي مي‌کنند؟ اسلام مجهول مساوي است با جادوگري. کتابي مثل مثنوي يا کتاب حسين کرد، اگر ما هر دو را نشناسيم، چه فرقي مي‌کند که به کدام يک معتقد باشيم. وقتي که آنها را باز کرديم و خوانديم، مساله ارزش‌ها، در دو سطح قرار مي گيرند و دو جور روي ما اثر مي‌گذارند. مساله اين است که ما وقتي مومن مي‌شويم، مي‌بينيم هيچ فايده‌اي ندارد؛ روشنفکر مي‌شويم، مي‌بينيم باز هم به هيچ جا نرسيديم. اينکه ما مفهوم واحدي را به نام مذهب يا به نام تصور مذهبي يا جهان‌بيني مذهبي در ذهن داريم و با اين مفهوم ثابت مشترک از مذاهب، در زندگي بشري مخالفيم يا موافقيم، هر دو غلط است…”
مجموعه آثار ۲۳ / جهان بيني و ايدئولوژي / ص۱۴

با اين وصف از نظر شريعتي “ايمان” معجزه‌اي داشت که او آن را در نهضت‌هاي آزادي‌بخش کشورهاي آفريقايي ديده بود:

“… سيد جمال و عبده اشتباه‌شان اين بود که خواستند از دارندگان شروع کنند و اين غيرممکن است. بايد از مردمي آغاز کرد که داراي نعمت محروميت‌اند؛ نه چيزي دارند که هراس از دست دادن‌اش را داشته باشند و نه در پي دست يافتن به چيزي هستند. يکپارچه ايمان و عقيده‌اند و هرگاه که رسالت‌شان اقتضا کند، بي‌هيچ قيد و شرطي، هرچه را که دارند فدا مي‌کنند.
 
براي شروع يک مبارزه اصيل بايد از مردم و به خصوص از نسل جوان و روشنفکران، به معناي کامل کلمه، چشم اميد داشت، چرا که اينان اگر عقيده و ايماني بيابند، پاکباخته‌اش خواهند شد و با سرعت به عناصر فعال و مجاهد و هستي‌باز و زندگي‌باز تبديل مي‌شوند. تجربه هاي انقلابي و فکري و اصلاحي نشان داده است که در جامعه‌اي فاسد که هر نوع فسادي در عمق جان و استخوان‌اش ريشه کرده است و همه روشنفکران ظاهربين از آينده‌ی ملت و سرزمين خود نااميد بوده‌اند، ناگهان با يک جوشش اعتقادي و فکري آگاهانه، همه پليدي‌ها پاک شده است و مردم همه از لباس‌هاي چرکين درآمده‌اند.
 
من خود در اروپا شاهد بودم که آفريقايياني که از پليدترين عناصر بودند و به کثيف‌ترين مشاغل مشغول، همين که به عقيده و ايمان دست مي‌يافتند، به صورت مجاهداني پاکباخته و صميمي در مي‌آمدند و در عرض چند ماه چنان شخصيتي مي‌يافتند که جا داشت مجسمه‌شان را در معبر آزادي به پا دارند. سرزمين‌هايي در دنياي سوم که قمارخانه و فاحشه‌خانه غرب شده بود و محل عياشي‌هايي که در فرانسه بي‌بند و بار نيز ممنوع است و زن و مردش به پادوي کثيف عياشان دنيا تبديل شده بودند، يک‌باره با جرقه‌اي در روح و رسيدن به خودآگاهي اعتقادي و بيداري و هدف مشترک، چنان دگرگون مي‌شدند که در ذهن‌هاي دنيا مظهر جامعه و مردمي آگاه و مترقي و متعهد و انسان معرفي مي‌شدند.
 
با يک خيزش فکري و آگاهي و ايجاد گرماي ايمان و احساس تعهد، در مردم بي‌تعهد و لاابالي، و يافتن هدف مشترک در همه گروه‌ها و قشرهاي مختلف است که چنين معجزه‌اي صورت مي‌گيرد و مثل هر معجزه‌اي سريع و غيرقابل پيش‌بيني و غيرقابل تصور است…”
مجموعه آثار ۱۶ / اسلام‌شناسي جلد اول / ص۲۰۰

او البته درباره وضعيت بعد از انقلاب يا بعد از آزادي مستعمرات نيز چيزهايي شنيده بود. اينکه مردم آنچنان از وضع جديد ناراضي بودند که آرزوي بازگشت به وضع سابق را مي‌کردند. اما او بر اين گمان بود که شايد بتوان بر اين تقدير چيره شد. شايد بتوان چاره‌اي انديشيد تا انقلاب از انحراف مصون بماند.

۴. دعوت به اسلام مبارز

اسلام براي شريعتي مجموعه‌اي از تعاليم کلامي يا متافيزيکي يا عرفاني و معنوي نبود. او به اسلام به چشم آييني مي‌نگريست که نه تنها مي‌تواند در جامعه حرکت به وجود بياورد و به آزادي اجتماعي و سياسي بينجامد، بلکه مي‌تواند راه‌هاي تازه زندگي را نيز بسازد. بنابراين از نظر او تنها راه موفقيت سريع جنبش اجتماعي و سياسي در ايران، توسل به اسلام بود. انديشه‌اي که او به صراحت بيان کرد، بعدها دستاويزي قرار گرفت تا به طعنه گفته شود او به اسلام به منزله وسيله مي‌نگريست، نه غايت.

“… روشنفکر جامعه ما بايد اين دو اصل را بداند که اولاً جامعه ما اسلامي است و ثانياً اسلام يک حماسه اجتماعي و متحرک است. اگر يک متفکر بتواند نهضت خود را براي بيداري و آگاهي و رشد اجتماعي و فرهنگي توده‌هاي ما بر اين پايه استوار کند، موفقيت‌اش حتمي و سريع است..”
مجموعه آثار ۵ / ما و اقبال / ص۹۷
“… نهضتي که به وسيله مصلحان اخير اسلامي در محيط اسلام، از چين گرفته تا خليج فارس و تا شمال آفريقا، از نيمه دوم قرن نوزدهم تاکنون به وجود آمده، نهضتي است در ادامه نهضت تاريخی‌اي که فلسفه تاريخ اديان ابراهيمي بر آن استوار است. اين نهضت محصور در چارچوب هاي مسائل کلامي و فلسفي و متافيزيکي نيست. لبه تيز اين مبارزه، متوجه نظام عيني حاکم بر تاريخ و بر زندگي و بر مردم است…”
مجموعه آثار ۵ / ما و اقبال / ص۵۴

اما شريعتي به تجربه تاريخي جهان اسلام در انطباق خود با محيط‌ها و سنت‌هاي متفاوت و دستاوردهاي رنگارنگ و متکثر آن توجه داشت. او “بنيادگرا” يا “قشري‌گرا”اي نبود که اجراي ظواهر بنا به ادعاي اسلامي را نشانه مسلماني بداند:

“… عبدالرحمن بدوي اصلاً يک آدم اگزيستانسياليست است، يک آدم محقق آزادي است، ولی مي‌گويد که: “از ميان اديان، تنها اسلام است که مثل يک روح در قالب‌ها و بدن‌هاي گوناگون تجلي متناسب با خودش مي‌کند و داراي ابعاد گوناگوني است که در هر قرن و هر زمان و با هر بينش یکی از ابعاد خودش را متناسب با آن قرن و زبان و بینش متجلي مي‌کند و تنها اين مذهب است که مي تواند با تحول، تغيير فرهنگ، تفکر و تعقل و نياز و نظام اجتماعي سازگار باشد و به همه اين دردها و نيازها پاسخ بگويد”…”
مجموعه آثار ۲۹ / ميعاد با ابراهيم / ص۲۷۳

از همين رو او خود دست به کار شد تا نشان دهد چگونه مي توان به استخراج معاني عميق انساني از تاريخ و فرهنگ اسلام پرداخت. او براي اين کار به سرمشق روشنفکران و فيلسوفان اروپايي نيز ارجاع مي دهد:

“… چگونه امروز در کشورهاي مترقي اروپا، کار فيلسوف و نويسنده بزرگ اروپايي اين است که حتي از ميتولوژي يونان و روم، از آن افسانه‌هاي خداياني که در يونان قديم ۲۶۰۰ و ۲۷۰۰ سال پيش بوده‌اند، از داستان پرومته، سيزيف، زئوس، اطلس، لائوکون و… مفاهيم روشنفکرانه براي شناخت تاريخ انسان استخراج مي‌کند؟ ما هم بايد همين کار را بکنيم. فرهنگ اسلامي سرشار از عميق‌ترين و غني‌ترين معاني انساني است…”
مجموعه آثار ۲۳ / جهان بيني و ايدئولوژي / ص۱۶
۵. ظهور اسلام مبارز

شريعتي چندان عمر نکرد تا شاهد ظهور آنچه در راه وصول به آن کوشيده بود، باشد، اما او مانند هر جان آگاه ديگري از تقدير خود نيک آگاه بود. از آنچه کرده بود و به آنچه رسيده بود. او جوانه زدن درختاني را که کاشته بود، مي‌ديد، دست کم در يک سال بعد اين جوانه ها شکوفه داد:

“… و اينک حرکتي آغاز شده است که در هيچ يک از اين قالب‌ها نمي‌گنجد و با هيچ کدام از اين ضابطه‌ها قابل تفسير يا تعريف نيست. هرچند آنان که هنوز چشم‌شان بدين نور تازه عادت نکرده است و چهره نو را دير مي‌شناسند، نمي‌توانند اصالت آن را اعتراف کنند و اساساً ماهيت‌اش را تشخيص بدهند، و طبق معمول هر يک آن را بر اساس ضابطه‌هاي پيش‌ساخته‌اي که در ذهن دارد توجيه و تعريف مي‌کند، و طبيعي است که مرتجع‌ها آن را “مدرنيسم” يا “مارکسيسم اسلامي” بنامند و مارکسيست‌ها و مدرنيست‌ها آن را نوعي “ارتجاع مدرن” يا “مذهب مدرنيزه”.
 
اما کساني که هوشياري آن را دارند که يک واقعيت را بر اساس خصلت‌هاي ذاتي آن و با شيوه‌اي منطقي، تحقيقي، بي‌طرفانه و علمي بشناسند و تمييز دهند، نمي‌توانند انکار کنند که آنچه اکنون در برابر خويش دارند، يک حرکت جديد و يک ايدئولوژي جديد است و آدم‌هايي با جهان‌بيني، روح، رفتار و اخلاق جديدي در جامعه پيدا شده‌اند، که ضابطه‌هاي خود را دارند، فرهنگ خود را، ايمان خود را و مسووليت‌ها و جهت‌گيري‌هاي خود را و اساساً زبان خاص خود را. و با آنکه جوان‌اند، عميق‌ترين و شديدترين تاثيرهاي انقلابي را در تغيير ارزش‌ها، چهره‌ها، و رابطه‌ها در متن جامعه و در اعماق خانواده‌هاي سنتي نيز به جاي گذاشته‌اند و وزن و حضور خويش را در سطح جهاني به اثبات رسانده‌اند، آنچنان که قدرت‌ها را نيز با وحشت متوجه خويش ساختند…”
مجموعه آثار ۲۷ / بازشناسي هويت ايراني‌اسلامي / ص۲۳۱


تاریخ انتشار : ۷ / خرداد / ۱۳۸۹
منبع : سایت محمدسعید حنایی

ویرایش : شروین ۰ بارedit


.

Print Friendly, PDF & Email

ارسال دیدگاه

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

شش + یک =

این سایت از اکیسمت برای کاهش هرزنامه استفاده می کند. بیاموزید که چگونه اطلاعات دیدگاه های شما پردازش می‌شوند.